اصلاحات به شیوه بن‌سلمان

با گذشت چهار روز از مفقود شدن روزنامه‌نگار منتقد سعودی، خبرهای هولناکی از سرنوشت او به گوش می‌رسد. به گزارش تعدادی از رسانه‌های غربی مقام‌های امنیتی ترکیه تایید کرده‌اند که جمال خاشقجی بعد از ورود به کنسولگری عربستان در استانبول، به قتل رسیده و جسد او مثله شده است. عربستان سعودی این اتهام‌ها را رد می‌کند و دولت ترکیه هنوز حاضر به تایید خبر ترور این روزنامه‌نگار نشده است. خاشقجی، روزنامه‌نگار شناخته‌شده عربستان، بیشتر از یک سال بود که از ترس تلافی انتقادهایش از سرکوب منتقدان و مخالفت با جنگ یمن خاک کشورش را ترک کرده بود و در تبعیدی خودخواسته به پایتخت ایالات متحده امریکا رفته‌بود. سه‌شنبه هفته گذشته بود که جمال خاشقجی برای ثبت مدارک طلاق خود به کنسولگری عربستان سعودی در استانبول ترکیه وارد شد و پس از آن کاملا مفقود شد. روز جمعه محمد بن سلمان، ولیعهد عربستان سعودی در مصاحبه‌ای با پایگاه خبری بلومبرگ ادعا کرده‌بود که خاشقجی کنسولگری عربستان را ترک کرده است و گفته‌بود مقام‌های ترکیه می‌توانند برای اطمینان از اینکه او در کنسولگری محبوس نیست، آنجا را تفتیش کنند. اما مقام‌های ترکیه در گفت‌وگو با رسانه‌ها اعلام کرده‌اند که مدرکی مبنی بر خروج جمال خاشقجی از کنسولگری وجود ندارد و تصاویر دوربین‌های مداربسته فقط ورود او را به کنسولگری نشان می‌دهند. روز شنبه چند مقام امنیتی ترک در گفت‌وگو با رویترز، نیویورک‌تایمز و واشنگتن‌پست خبر دادند که تقریبا اطمینان دارند که جمال خاشقجی در کنسولگری عربستان به قتل رسیده است. گزارش‌ها در مورد قتل این خبرنگار ارشد و از نزدیکان خانواده سعودی که بارها وفاداری خود را به پادشاهی سعودی اثبات کرده‌بود، از تنگ‌تر شدن دایره تحمل محمد بن سلمان، ولیعهد و رهبر بالفعل پادشاهی سعودی و گسترده‌تر شدن تلاش او برای سرکوب مخالفان در خارج از مرزهای این کشور خبر می‌دهد.

خیاط در کوزه

جمال خاشقجی، هر چند از زمان روی کار آمدن محمد بن سلمان موضع منتقدانه‌ای در مقابل سیاست‌های داخلی او گرفته ‌بود، اما از جمله روزنامه‌نگاران نزدیک به خاندان سعودی محسوب می‌شد. خانواده او از جمله خانواده‌های پرنفوذ عربستان محسوب می‌شدند و مشهورترین چهره این خانواده، عدنان خاشقجی، عموزاده او یکی از دلالان مشهور سلاح جهان بود که از طریق روابط با دولت ایالات متحده امریکا و پادشاهی عربستان سعودی ثروتی افسانه‌ای برای خود دست و پا کرده‌بود. جمال خاشقجی در عین حال از جمله مشاوران نزدیک ترکی الفیصل، رییس پیشین دستگاه اطلاعاتی عربستان محسوب می‌شد. نام این روزنامه‌نگار سعودی با مصاحبه‌های اختصاصی‌اش با مخوف‌ترین تروریست بین‌المللی دهه‌های اخیر، اسامه بن‌لادن عجین شده است. او از جمله معدود روزنامه‌نگارانی است که در سومالی و افغانستان اجازه دسترسی اختصاصی به رهبر القاعده را پیدا کرد و با او مصاحبه انجام داد.

این روزنامه‌نگار برجسته سعودی که سابقه مدیریت شبکه تلویزیونی العرب و سردبیری روزنامه الوطن را در عربستان سعودی بر عهده داشت، بعد از روی کار آمدن سلمان بن عبدالعزیز و قدرت گرفتن پسر پادشاه جدید، رویکردی بسیار انتقادی نسبت به عملکرد آنها در پیش گرفت. نهایتا این رویکرد انتقادی باعث شد که خاشقجی تصمیم بگیرد از بیم خطر جانی خود را به واشنگتن تبعید کند. خاشقجی، یکی از منتقدان بسیار معتدل پادشاهی سعودی محسوب می‌شد و بارها در برابر انتقادهایی که از پادشاهی عربستان مطرح می‌شد از این حکومت دفاع کرده‌بود. به گزارش بی‌بی‌سی او که در شبکه اجتماعی توییتر یک میلیون و ۶۰۰ هزار دنبال‌کننده داشت، بعد از اینکه از سوی دولت تهدید شد که توییت‌های انتقاد منتشر نکند و روزنامه الحیات انتشار یادداشت‌های او را متوقف کرد، به این نتیجه رسید که توانایی ادامه کار در خاک عربستان سعودی را ندارد. نهایتا بعد از دستگیری چندین دوست نزدیکش، تصمیم گرفت تا برای حفظ جان به واشنگتن دی‌سی برود. او بارها نسبت به سرکوب مخالفان در عربستان سعودی و تلاش برای ساکت کردن مخالفان از طریق بازداشت و تهدید انتقاد کرده‌بود و در مصاحبه با شبکه‌های تلویزیونی بین‌المللی و یادداشت‌هایی که در صفحه «یادداشت‌های جهانی» واشنگتن پست منتشر می‌کرد نسبت به عملکرد دولت عربستان در سرکوب منتقدان و همچنین جنگ یمن انتقاد می‌کرد. اما این روزنامه‌نگار سعودی پیشینه‌ای خاکستری داشت، او از جمله افرادی بود که از اقدام پادشاهی عربستان سعودی در اعدام شیخ نمر، رهبر شیعیان سعودی حمایت کرده‌ بود و آن را اقدامی «شجاعانه» توصیف کرد.

با وجود همه حمایت‌هایی که او از پادشاهی عربستان سعودی کرده‌بود، نهایتا مجبور شد از ترس جانش خاک این کشور را ترک کند. او ماه گذشته در یادداشتی برای روزنامه واشنگتن‌پست نوشته‌بود: «من خانه، خانواده و شغلم را ترک کردم تا صدای خود را به گوش جهان برسانم. اگر چنین نمی‌کردم، خیانت به کسانی بود که در زندان می‌پوسند. من در موقعیتی هستم که وقتی صدای بسیاری خاموش است، می‌توانم حرف بزنم.» او در مورد محمد بن سلمان، ولیعهد عربستان سعودی نوشته‌بود: «او حتی تحمل کوچک‌ترین انتقادی را ندارد.»

روایت تلخ یک ترور

بر اساس گزارش پایگاه خبری بی‌بی‌سی، نامزد ترکیه‌ای جمال خاشقجی قبل از ورود به کنسولگری با او صحبت کرده است و با تاکید بر اینکه مجبور است هنگام ورود به ساختمان گوشی تلفن همراه خود را تحویل دهد از او خواسته است که اگر بعد از ورود به کنسولگری بعد از مدتی خبری از او نشد، با مشاور رییس‌جمهور ترکیه تماس بگیرد. خدیجه چنگیز، نامزد این روزنامه‌نگار نزدیک به ۱۱ ساعت جلوی کنسولگری عربستان در استانبول انتظار بازگشت او را می‌کشد و نهایتا با مقام‌های امنیتی تماس می‌گیرد. دو نفر از مقام‌های امنیتی ترکیه و یک دیپلمات از یک کشور عربی در ترکیه با رسانه‌ها در مورد سرنوشت جمال خاشقجی گفت‌وگو کرده‌اند، همه این مقام‌ها بر یک نکته اتفاق نظر دارند اینکه «روزنامه‌نگار سعودی در کنسولگری عربستان به قتل رسیده است.»

یکی از این مقام‌ها به شرط پنهان ماندن هویتش به رویترز گفته است: «برآورد اولیه پلیس ترکیه نشان می‌دهد که آقای خاشقجی درون کنسولگری به قتل رسیده است. بر این باوریم که این قتل از قبل برنامه‌ریزی شده بود و جسد او بعد از قتل از کنسولگری خارج شده است.» مقام‌های عربستان سعودی این اتهام‌ها را کاملا تکذیب می‌کنند.

محمد بن سلمان، ولیعهد سعودی کاملا از سرنوشت خاشقجی اظهار بی‌اطلاعی کرده است و یک مقام ارشد در کنسولگری عربستان در استانبول گفته است که تمامی این اتهام‌ها بی‌مبنا هستند، به گفته این دیپلمات سعودی هیاتی از مقام‌های امنیتی عربستان روز شنبه برای همکاری با ترکیه در این پرونده به استانبول وارد شده‌اند. کنسولگری عربستان در استانبول، همچنین از خبرنگار رویترز دعوت کرد تا روز شنبه از داخل این ساختمان بازدید کند و از نزدیک ببیند که خاشقجی در این ساختمان نیست. محمد العطیبی، سرکنسول عربستان در استانبول در برابر خواست رسانه‌ها برای نشان دادن تصویر خروج ادعایی این روزنامه‌نگار از ساختمان کنسولگری، به رسانه‌ها گفته است که دوربین‌های این ساختمان توان ضبط رویدادها را ندارند و فقط تصاویر زنده را برای نیروهای امنیتی پخش می‌کنند. وزارت خارجه امریکا هم حاضر به اظهارنظر در مورد این روزنامه‌نگار سعودی که مدت‌ها در واشنگتن زندگی می‌کرد نشده است و تاکید کرده «از نزدیک تحولات را دنبال می‌کنیم، اما در موقعیتی نیستیم که این گزارش‌ها را تایید کنیم.» یک منبع امنیتی ترکیه به رویترز گفته است: «گروهی ۱۵ نفره از اتباع سعودی، شامل چندین مقام رسمی درست در همان روزی که جمال خاشقجی به کنسولگری رفته است با دو هواپیما به ترکیه آمده‌بودند و در استانبول حضور داشتند. ساعاتی بعد از ورود جمال خاشقجی به کنسولگری این تیم ۱۵ نفره خاک ترکیه را ترک کردند.» براساس گزارش خبرگزاری آناتولی این تیم ۱۵ نفره امنیتی عربستان سعودی، قبل از خروج از خاک ترکیه به کنسولگری عربستان در استانبول رفته‌اند و پلیس ترکیه در حال تلاش برای شناسایی هویت این افراد است. توران قشلاقچی، مدیر انجمن رسانه‌های عربی ترکیه و از نزدیکان جمال خاشقجی به نیویورک‌تایمز گفته است که مقام‌های پلیس ترکیه با او تماس گرفته‌اند و خبر قتل خاشقجی را تایید کرده‌اند. به گفته این فعال رسانه‌ای «مقام‌ها دو موضوع را تایید کرده‌اند اول اینکه جمال به قتل رسیده و دوم اینکه جسد او مثله شده است.» به نوشته نیویورک‌تایمز یک دیپلمات عرب در استانبول هم خبر مثله شدن جسد خاشقجی را تایید کرده است.

تروریسم دولتی

رسانه‌های امریکایی از زمان مفقود شدن خبرنگار منتقد سعودی، به‌شدت نسبت به این موضوع حساس شده‌اند. روزنامه واشنگتن پست که ماه‌هاست یادداشت‌های اختصاصی جمال خاشقجی را در مورد عربستان سعودی منتشر می‌کند، روز جمعه یک ستون سفید با تیتر «صدای گم‌شده» و عکس جمال خاشقجی منتشر کرد. نیویورک تایمز در گزارش خود از سرنوشت این منتقد ولیعهد عربستان می‌نویسد: «محمد بن سلمان، با وجود گروگان گرفتن نخست‌وزیر لبنان، آغاز جنگ جنایتکارانه علیه یمن و محبوس کردن صدها چهره شناخته شده سعودی در هتل مجلل به اتهام فساد، توانسته‌بود حمایت غربی‌ها و از جمله دولت امریکا را جلب کند، دولت‌های غربی سیاست‌های اقتصادی و اصلاحات محدود اجتماعی او را پشتیبانی می‌کردند. اما قتل خاشقجی، اگر رسما تایید شود، می‌تواند تمام این شرایط را تغییر دهد. این پرونده می‌تواند به نقض هنجارهای بین‌الملل و تشدید سرکوب منتقدان و تلاش وحشیانه و بی‌پروای شاهزاده سعودی برای انحصار قدرت ارزیابی شود.»

انجمن قلم ایالات متحده امریکا با صدور بیانیه‌ای با توصیف این اقدام به عنوان «تروریسم دولتی» و «قتل فراقضایی و فراسرزمینی برای ایجاد رعب و وحشت در میان مخالفان دولت عربستان» نوشته است: «گزارش ترور روزنامه‌نگار سعودی با حمایت دولت یک پلیدی بهت‌آور است.» خبرنگاران امریکایی هم به‌شدت نسبت به سرنوشت این روزنامه‌نگار اظهار نگرانی کرده‌اند. توکل کرمان، روزنامه‌نگار یمنی برنده جایزه صلح نوبل، با حضور در برابر کنسولگری عربستان سعودی در استانبول به جمع افرادی پیوست که برای پیگیری سرنوشت این روزنامه‌نگار عربستانی تجمع کرده‌بودند. عفو بین‌الملل گزارش‌ها در مورد قتل خاشقجی را «یک سقوط اخلاقی عمیق» برای دولت عربستان سعودی عنوان کرده است. تام فریدمن، خبرنگار روزنامه نیویورک تایمز که پیش از این گزارش‌های بسیار مثبتی از عملکرد محمد بن سلمان منتشر کرده‌بود و او را «آخرین امید برای اصلاحات» توصیف کرده‌بود، از دونالد ترامپ، رییس‌جمهور امریکا خواسته است تا این گزارش‌ها را پیگیری کند و از پادشاهی عربستان سعودی در این مورد توضیح بخواهد. فرد هایت از مدیران واشنگتن‌پست در بیانیه‌ای تاکید کرد: «اگر گزارش‌ها در مورد قتل جمال حقیقت داشته‌باشد، جمایتی وحشیانه و غیرقابل جبران رخ داده است… ما برای بازنشر عقاید او به خود می‌بالیم.» کمیته حمایت از روزنامه‌نگاران CPJ هم باصدور بیانیه‌ای خواستار گزاش دقیق دولت عربستان در مورد سرنوشت این روزنامه‌نگار در داخل ساختمان کنسولگری شده است.

شکاف ترکی-عربی

اتهام ترور یک منتقد در خاک ترکیه، موضوعی نیست که به سادگی قابل گذشت باشد. دولت ترکیه هنوز رسما گزارشی در مورد سرنوشت جمال خاشقجی منتشر نکرده است و روز گذشته رجب طیب اردوغان، رییس‌جمهور ترکیه در یک سخنرانی در جمع اعضای حزب عدالت و توسعه در آنکار اظهار امیدواری کرد که این قضیه پایان خوشی داشته‌ باشد و «آنچه نگران آن هستیم اتفاق نیفتد.» روابط آنکارا و ریاض طی یک سال گذشته به‌شدت دچار نوسان‌های شدید شده است، قطع روابط و محاصره اقتصادی قطر به عنوان متحد نزدیک دولت ترکیه، باعث شد تا مشکلات میان ریاض و آنکارا تشدید شود و جو بدبینی در روابط دو کشور حاکم شود. دولت ترکیه رسما از عربستان به دلیل محاصره قطر انتقاد کرد و نیروهای نظامی خود را برای دفاع از قطر در خاک این کشور مستقر کرده است. اگر اثبات شود که دولت عربستان سعودی با استفاده از دیپلمات‌های خود در خاک ترکیه اقدام به ترور یک منتقد کرده است، قطعا روابط عربستان و ترکیه تحت تاثیر این اقدام قرار خواهد گرفت، به همین دلیل هم به نظر می‌رسد که دولت ترکیه تا اثبات جزییات این پرونده قصد موضع‌گیری در مورد آن را نداشته‌باشد. رییس‌جمهور ترکیه در بین خبرنگاران تاکید کرد که «از نزدیک پرونده را دنبال می‌کند» و تاکید کرد «مقام‌های امنیتی در حال بازبینی دقیق دوربین‌های امنیتی در فرودگاه و کنسولگری عربستان هستند.» با این حال یاسین اکتای، یکی از مشاوران رییس‌جمهور ترکیه به رویترز گفته است: «احساس من این است که خاشقجی کشته شده است.»

مصاحبه فرزند خاشقجی با رسانه وابسته به پادشاهی سعودی

صلاح، فرزند ارشد جمال خاشقجی در گفت‌وگویی با شبکه تلویزیونی العربیه انگلیسی، ضمن تایید مفقود شدن پدرش، طرف‌های خارجی را به سیاسی کردن پرونده گم شدن این روزنامه‌نگار متهم کرده است. فرزند این روزنامه‌نگار در مصاحبه با شبکه تلویزیونی تحت حمایت دولت عربستان گفته است: «پرونده پدرم مساله یک شهروند سعودی مفقود در خاک کشور خارجی است. ما با مقام‌های سعودی برای حل این مساله تلاش می‌کنیم.» او تاکید کرد خانمی به نام خدیجه که خود را نامزد پدرش معرفی می‌کند، نمی‌شناسد و تاکید کرد: «از این زن خارجی می‌خواهم در پرونده دخالت نکند و اجازه بدهد ما به عنوان خانواده او پرونده را دنبال کنیم.»