تخریب و غربت: مرثیه‌ای برای بناهای تاریخی سبزوار

سبزوار با نام قدیمی بیهق یکی از مراکز مهم فرهنگی تمدنی خراسان بزرگ است این شهر یکی از مهدهای تشیع در ایران‌زمین بوده که نام آن با قیام سربداران عجین شده است.

شهر تاریخی سبزوار با بیش از ۹۰۰ اثر تاریخی، فرهنگی، طبیعی و معنوی و ثبت ۱۶۲ اثر ملی در مسیر جاده تهران ـ مشهد قرار دارد اما این شهرستان با وجود آثار تاریخی شاخصی همچون مسجد جامع و پامنار، بقاع متبرکه، شش موزه، آرامگاه حکیم سبزواری و کاشفی، مصلای تاریخی و خانه‌های تاریخی، نتوانسته به مقصدی برای گردشگران تبدیل شود. سالانه میلیون‌ها مسافر و زائر مشهدالرضا بدون توقف از مسیر این شهر تاریخی عبور کرده و به سمت مشهد می‌روند.

امروزه گردشگری به‌عنوان یک صنعت پردرآمد و سودآور بخش مهمی در رونق اقتصاد محسوب می‌شود اما مدیران شهری سبزوار به این صنعت به چشم یک کسب‌وکار دائمی نگاه نکرده‌اند. بااین‌حال تبدیل شهرستان سبزوار از معبر و گذر به مقصد گردشگران نیازمند سرمایه‌گذاری زیربنایی در زیرساخت‌ها به‌ویژه در ورودی شهر است که تاکنون اقدام مؤثری در این حوزه صورت نگرفته است.

در شهرستان سبزوار با وجود جاذبه‌های فراوان، پایگاهِ مشخص گردشگری و راهنمایی برای معرفی ظرفیت‌های تاریخی آن وجود ندارد؛ از طرفی ورودی شهر در مسیر کمربند جنوبی به‌عنوان ویترین و آبروی شهر، به سبب ضعف زیرساخت‌ها و عدمِ طراحی مناسب، مهیای جذب گردشگری نیست.

 علاوه بر ضعف زیرساخت‌های اساسی حوزۀ گردشگری، آثار تاریخی منطقه ـ که نماد فرهنگ و هویت شهرستان است ـ در سایۀ کم‌توجهی در مرحله تخریب قرار گرفته است. سرای تاریخی معمارزاده سبزوار، رباط عرب‌ها، میل خسروجرد، مصلای تاریخی، یخدان‌ها، سراها و بسیاری از آثار تاریخی این شهر در حال تخریب است.

در شرایط کمبود اعتبارات یکی از راه‌های احیا و مرمت آثار تاریخی، واگذاری این آثار به بخش خصوصی است که با حفظ اصالت اثر، این مراکز تبدیل به پایگاه‌های گردشگری شوند. همچنین تملک و احیای خانه‌های تاریخی که در بافت تاریخی و سنتی شهر سبزوار قرار دارند به‌عنوان ظرفیت‌های شهر تاریخی سبزوار فرصت مناسبی برای سرمایه‌گذاری در حوزه گردشگری است و سبب حفظ معماری کهن اسلامی و توسعه گردشگری و اشتغال می‌شود.

 اعتبارات حوزه مرمت میراث ناچیز است

 رئیس پایگاه میراث فرهنگی شهر تاریخی سبزوار گفت: بافت تاریخی شهر کویری سبزوار در مساحت ۱۸۰ هکتار، دارای معماری درون‌گرا و مصالح بومی خشتی و آجری است. در این مجموعه ۴۳ اثر تاریخی ثبتی و ۱۰۰ اثر شناسایی شده شامل مسجد جامع، بازار و خانه‌های تاریخی قرار دارد.

محسن برآبادی افزود: از مجموع ۴۳ اثر در محدودۀ بافت تاریخی، ۱۲ اثر همچون سرای معمارزاده، سرای اولیا، آرامگاه اسرار، رباط عرب‌ها، حسینیۀ زرگرها، سرای دو در و بازار قدیمی سبزوار نیازمند مرمت اضطراری است؛ چنانچه در ماه‌های آتی اقدام شاخصی برای استحکام‌بخشی این بناها انجام نشود، ممکن است اتفاقات ناخوشایندی مشابه سرای معمارزاده رخ دهد.

وی با اشاره به اعتبارات محدود در حوزۀ مرمت میراث فرهنگی، افزود: با توجه به برآوردهای صورت گرفته، نجات‌بخشی این ۱۲ بنا از خطر تخریب نیازمند ۱۵۰ میلیارد ریال اعتبار است.

 رئیس پایگاه میراث فرهنگی شهر تاریخی سبزوار گفت: هر بنای تاریخی شهرستان با مشکلات و چالش‌های خاصی روبرو است، در برخی از بناهای تاریخی ابتدا باید موضوع مربوط به مالکیت تعیین تکلیف شود تا اداره میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری سبزوار به مرمت کلی بنا ورود کند.

وی تصریح کرد: در حوزۀ مرمت اضطراری بناها باید اقداماتی در راستای تثبیت‌کاری و جلوگیری از گسترش تخریب بنا انجام شود؛ ممکن است بخش‌های دیگری از بنای تاریخی در فصول بارندگی دچار تخریب شود و هزینه سنگین‌تری برای بازسازی و مرمت تحمیل شود.

برآبادی افزود: چنانچه مرمت اضطراری در برخی از بناهای تاریخی انجام نشود، جان شهروندان در معرض تهدید قرار می‌گیرد. به‌طور نمونه گنبد اصلی آرامگاه اسرار سبزوار دچار تخریب شده و خطرناک است و این هشدار را بارها اعلام کرده‌ایم.

وی اظهار داشت: ضررهای جانی ناشی از هرگونه حادثه را نمی‌توان جبران کرد و این‌گونه موارد خطرناک برای شهروندان در سایر آثار تاریخی همچون بازار قدیمی و سرایِ «دودَر» نیز وجود دارد.

مدیر پایگاه میراث فرهنگی شهر تاریخی سبزوار با اشاره به اعتبار حوزۀ مرمت اضطراری بناهای تاریخی، گفت: در سه سال گذشته اعتبار چشمگیری به‌منظور مرمت فوری و استحکام‌بخشی بناهای تاریخ شهرستان جذب نشده است.

برآبادی افزود: به دلیل کمبود اعتبارات در حوزۀ مرمت بناهای تاریخی، اقدام مؤثری در دو سال گذشته صورت نگرفته و تنها مرمت بخشی از دو خانه تاریخی جعفرزاده و اولیا با حدود دو میلیارد ریال انجام شده است.

وی اظهار داشت: در شرایط کمبود اعتبارات حوزۀ مرمت میراث فرهنگی، تنها راهکار، مشارکت مردمی و ورود بخش خصوصی است. در مواردی نیز مشکلات حقوقی مانع ورود بخش خصوصی می‌شود. برای نمونه در چند سال گذشته بخش خصوصی برای سرمایه‌گذاری در اثر تاریخی رباط عرب‌ها اعلام آمادگی کرد که ادارۀ اوقاف و امور خیریه بر اثر مشکلات حقوقی به سمت انعقاد قرارداد نرفت. در صورت واگذاری، این بنای ارزشمند از خطر تخریب بیشتر نجات پیدا می‌کرد و هم‌اکنون به مکانی برای جذب توریست و گردشگر تبدیل می‌شد.

وی تصریح کرد: همچنین در برخی از بناهای تاریخی ازجمله سرای اولیا مشکلِ تعدّدِ مالکان وجود دارد؛ زیرا سرمایه‌گذار نمی‌تواند با حدود ۳۰ مالک بنا توافق کند! لذا در گام نخست باید دولت به ساماندهی این‌گونه آثار توجه نموده و در مرحلۀ بعدی برای مرمت و توسعه به سرمایه‌گذار تحویل داده شود.

برآبادی گفت: البته برخی از بناهای تاریخی سبزوار مشکلات حقوقی ندارد و زمینۀ واگذاری آن‌ها به بخش خصوصی فراهم است اما وجود قوانین دست و پا گیر در برخی از دستگاه‌های اجرایی روند واگذاری به سرمایه‌گذار را با کندی روبرو کرده است.

مدیر پایگاه میراث فرهنگی شهر تاریخی سبزوار با بیان اینکه مدت زمان واگذاری در قراردادها و امور مالکیتی از مهم‌ترین مشکلات واگذاری بناهای تاریخی سبزوار به سرمایه‌گذاران است، افزود: در شهرهای تاریخی همچون کاشان که تعداد زیادی خانه تاریخی برای جذب گردشگران فعال است، عمده سرمایه‌گذاری در این خانه‌های تاریخی به‌وسیلۀ بخش خصوصی صورت گرفته است. در سبزوار نیز به‌عنوان یکی از شهرهای تاریخی کشور باید به این سمت‌وسو حرکت کرد.

برآبادی افزود: طی ماه‌های گذشته دو بنای تاریخی میل خسروگرد و مصلای تاریخی سبزوار در ردیف آثار نفیس تاریخی کشور قرار گرفت که فرایند واگذاری این دو اثر به شهرداری در مرحله پیگیری قرار دارد. این اقدام، گامی در راستای حفظ میراث فرهنگی و رونق گردشگری خواهد بود.

مدیر پایگاه میراث فرهنگی شهر تاریخی سبزوار ادامه داد: در این شرایط اقتصادی تنها راه نجات آثار تاریخی سبزوار که در معرض نابودی و تخریب قرار دارد، جذب سرمایه‌گذار از سوی مسئولان شهرستانی است.

مدیر پایگاه میراث فرهنگی شهر تاریخی سبزوار با بیان اینکه تشکیل کمیته‌ای برای جذب سرمایه‌گذار در راستای مرمت آثار تاریخی در سبزوار ضروری است، گفت: طی یک دهۀ گذشته حدود ۴۰ خانۀ تاریخی ارزشمند در سبزوار وجود داشت که این تعداد اکنون به ۱۲ خانه تاریخی رسیده است. تشکیل این کمیته به احیای خانه‌های تاریخی این شهرستان در راستای جذب گردشگران و مسافران کمک می‌کند.

برآبادی افزود: یکی دیگر از مشکلات حوزۀ گردشگری، عدمِ رغبت مدیران شهرستان برای جذب سرمایه‌گذار در راستای کمک به نجات آثار تاریخی سبزوار است، چنانکه بارها سرمایه‌گذارانی به این حوزه ورود داشته‌اند اما دستگاه‌های اجرایی مشکلاتی در این مسیر ایجاد کرده‌اند.

دلیل عمدۀ بی‌تفاوتی گردشگران نسبت به سبزوار، ناشناخته ماندن ظرفیت‌های گردشگری آن برای مسافران و گردشگران است لذا معرفی شایسته جاذبه‌های گردشگری و تاریخی سبزوار می‌تواند این خطه را تبدیل به نخستین ایستگاه گردشگری و جذب توریست در ورودی خراسان در مسیر مسافران و زائران بارگاه منور حضرت رضا (ع) کند. با توجه به رونق گردشگری در بهبود وضعیت اقتصادی، سطح اشتغال و افزایش درآمد و درنهایت توسعۀ پایدار شهرستان، ایجاد کمپ‌های گردشگری و مجتمع‌های خدماتی، برپایی نمایشگاه‌های صنایع‌دستی و پایگاه‌های اطلاع‌رسانی میراث فرهنگی در ورودی شهر، زمینۀ توقف و جذب گردشگران را فراهم می‌شود و در گام بعدی با معرفی جاذبه‌های تاریخی و طبیعی آن‌ها به درون شهر هدایت می‌شوند.