نابودی، سهم مدرسه هزار ساله سبزوار

علی اکبر ملکی

در مرکز شهرستان سبزوار و در کنار خیابان اصلی شهر واقع در خیابان بیهق، پشت ساختمانی به ظاهر سالم در قدیمی‌ترین مدرسه تاریخی این شهرستان در حالی که مردم به کارهای عادی و روزمره خودشان مشغول هستند موریانه‌ها در حال خوردن سقف چوبی مدرسه علمیه‌ای با قدمت هزار ساله هستند و در زیر این سقف‌ها طلبه‌هایی نشسته‌اند که سن و سالی از آن‌ها گذشته و از شور و نشاط جوانی خبری نیست.

موقوفات میلیاردی؛ هزینه‌های قطره‌ای
مدرسه علمیه فخریه که توسط فخرالدوله دیلمی یکی از حاکمان شیعه ایران در قرن چهارم هجری در این شهر بنا شده، دارای موقوفاتی میلیاردی است که سهمیه‌ای برای ورود طلبه جوان از طرف مدیریت حوزه‌های علمیه در آن وجود ندارد.
این مدرسه علمیه که یکی از جلوه‌های قدمت فرهنگی و بیانگر وزن بالای علمی این شهر شیعه نشین از دوران گذشته بوده، حدود ۵۰ سال قبل در سه طبقه باز‌سازی شد. قسمتی از طبقه زیر زمین آن از یک طرف به بازار کوی گلستان وصل شده و محلی برای انبار و تجارت برخی از کاسبان این کوی تبدیل و بخش دیگری از داخل مدرسه محلی برای انبار خاک‌های مخروبه ساختمان در وسط حیاط تبدیل شده که در داخل حیاط از طریق دریچه‌های محوطه در آن ریخته می‌شود و بخشی از دیوارهای اطراف ساختمان به علت ترک خوردن در آینده نزدیک خودش تخریب خواهد شد.

نمای ویرانگر 
اگر از سمت کوی گلستان به این بنای تاریخی نگاهی بیاندازید به جز ساختمانی مخروبه و در حال تخریب که بسیاری از پنجره‌های آن یا شکسته و یا با گل و آجر پوشیده شده نمای ویرانگر دیگری ندارد.
این مدرسه تاریخی هزار ساله به اذعان مسئولان و کاسبان محلی شهرستان دارای موقوفاتی با حدود ۴۰ دکان تجاری و انباری در کاروانسرای وقفی کنار مدرسه، مسافرخانه و حدود ۳۰ مغازه‌ کناری مدرسه با حدود ۷۲ ساعت آب و ملک کشاورزی وقفی برای مدرسه علمیه در صدخرو و سمت ششتمد است.
مدرسه علمیه‌ای که درآمدهای میلیونی از محل موقوفاتش دارد و ارزش موقوفاتش به میلیاردها تومان در نقاط مختلف شهر و روستا به ۱۳۰ رقبه می‌رسد، امروز خودش نیازمند نگهداری و بازسازی است.
بر اساس اسناد موجود، یکی از نیات واقفان از وقف، خرج بخشی از درآمد موقوفات برای نگهداری و هزینه برای ساختمانش است.
حجت‌الاسلام ابراهیم شمسایی از روحانیونی که از سال ۱۳۵۵ در این حوزه علمیه درس خوانده و گاهی اوقات در این محل ادبیات عرب را تدریس می‌کند اظهار می‌کند: در حال حاضر حدود ۸۰ طلبه از سنین حدود ۳۰ تا ۸۰ سال در این محل در حال رفت و آمد و درس خواندن هستند.

نابودی کامل طبقه سوم ساختمان توسط موریانه‌ها
وی با اشاره به اینکه طبقه بالا تماما مخروبه است و توسط موریانه‌ها سقف چوبی آنها خورده شده و هر لحظه امکان ریزش سقف وجود دارد، عنوان می‌کند: ف تنها طبقه همکف ساختمان‌ مدرسه سالم است و طبقه زیر زمین به دلیل نمناک بودن، ریختن زباله و خاک و تاریکی غیرقابل استفاده است.
این روحانی مدرسه فخریه با بیان اینکه این مدرسه علمیه بیش از هزار سال قدمت دارد و مرحوم علامه امین الاسلام طبرسی صاحب تفسیر مجمع البیان مدتی در این مدرسه مسئولیت داشت، بیان می‌کند: برخی نام‌ این مدرسه را مدرسه فخرالدوله که در زمان وی تعمیر شده می‌نامند، برخی دیگر نامش را به دلیل قرار داشتن در کنار میدان دروازه عراق، مدرسه دروازه عراق و برخی دیگر مدرسه طبرسی نامگذاری کرده‌اند که در طول تاریخ اساتید و بزرگان زیادی از کشور ایران و دیگر کشورها در این مدرسه بزرگ درس خوانده‌اند که امروز جای آن‌ها در بین ما خالی است.

در حال مصاحبه با روحانیون مدرسه هستم که به صورت مداوم تق تق آهنگری از کوی گلستان همانند ضربان منظم قلب به گوش می‌رسد و نشان از پویایی و زنده بودن بازار و تولید دارد، اما نبض و ضربان ساختمان حوزه علمیه مساعد نیست و این روزها اگر به درستی مداوا نشود با از دست دادنش چیزی جز افسوس و تاسف نصیب اهالی این شهرستان نخواهد شد.
یکی از مغازه داران کنار این حوزه علمیه می‌گوید: سقف داخل مغازه نم داده و برای جلوگیری از نفوذ آب به داخل مغازه سه سال پیگیری کردم تا پشت بام طبقه سوم ایزوگام کنند و رطوبت از طریق خرابه‌ها به مغازه من نرسد.
عظیم‌نسب با بیان اینکه به صورت موروثی این مغازه که از موقوفات مدرسه است در اختیار آن‌ها قرار گرفته، اضافه می‌کند: در حال حاضر دویست و پنجاه هزار تومان ماهیانه اجاره می‌دهم.

نقش مدرسه فخریه در پیروزی انقلاب
وی با بیان اینکه این مدرسه تاریخی در زمان پیروزی انقلاب اسلامی نقش موثری داشت و مرکزی برای تجمع انقلابیون بود، تصریح می‌کند: به دلیل خورده شدن سقف طبقه بالای مغازه توسط موریانه‌ها و خرابی پشت بام، آب باران از طریق نفوذ به طبقه پایین وارد مغازه شده است.
وی با تاکید بر اینکه بعد از چند سال پیگیری بالاخره از طریق متولی سقف طبقه سوم ایزوگام شد، افزود: مغازه کنار دستی من با تغییر سقف با استفاده از آهن نسبت به ترمیم بنای خودش اقدام کرده است.
عظیم‌نسب با بیان اینکه تمام درآمد نصف روزم ۳۰۰۰ تومان بوده، خاطرنشان می‌کند: به دلیل سهل‌انگاری‌های انجام شده برخی از قسمت‌های موقوفات این مدرسه تاریخی توسط مردم از وقف خارج شده‌اند.

تجدید بنا غیرممکن
حجت‌الاسلام حسین نیساری، رئیس سابق اداره اوقاف و امور خیریه سبزوار دراین رابطه اظهار می‌کند: درباره حوزه‌های علمیه با توجه به اینکه اداره آن‌ها با مرکز مدیریت حوزه‌های علمیه خراسان است این اداره مسئولیتی ندارد.
وی عنوان می‌کند: موقوفات این حوزه متولی دارد که باید برابر نظر واقف عمل نمایند و این اداره مسئول نظارت بر عملکرد متولیان است که تاکنون صورت گرفته است.
حجت‌الاسلام سیدعلی اصغر مختاری فر مشهور به طبسی، وکیل موقوفات مدرسه فخریه با بیان اینکه این مدرسه تاریخی ۶۰ سال قبل تجدید بنا شده و دارای پایه های محکمی است، می‌گوید: این حوزه علمیه در حدود ۱۲ قرن زیر نظر سادات طبسی اداره شده است.
وی با اشاره به مشکلات موقوفات این حوزه تاریخی اضافه کرد: برخی مستاجرین اجارات خودشان را به‌روز و به موقع پرداخت نمی‌کنند و از طرفی طلبه جدید نداریم.
وی اضافه می‌کند: برخی از مستاجرین ۱۵ هزار تومان اجاره می‌دهند و قدرت بیرون کردن این مستاجران را نداریم یا مستاجری بوده که ۱۰ سال فوت کرده و کسی اجاره‌اش را نداده است. زمانی که ۱۵ ساله بودم در حال ساخت این مدرسه بودیم و در کار ساخت و ساز آن به بستگان و فامیل کمک می‌کردم.

این پیرمرد ۷۵ ساله عنوان می‌کند: در آمد موقوفات برای پرداخت شهریه ۶۰ طلبه موجود از قدیم تا زمان فوتشان هزینه می‌شود و آخرین حقوق سه ماهه آن‌ها را برای هر نفر ۲۰۰ هزار تومان واریز کردم.
حجت‌الاسلام طبسی با بیان اینکه تولیت مدرسه در دست حسین مختاری است، تصریح می‌کند: تلاش می‌کنیم تا مدرسه خراب نشود و برای ترمیم آن اقدام خواهیم کرد.

مغازه دارها اجازه نمی‌دهند/ برای جذب طلبه باید پول باشد
وی با تاکید بر اینکه به هیچ عنوان امکان تخریب و بازسازی مجدد مدرسه وجود ندارد و مغازه دارها چنین اجازه‌ای را به ما نمی‌دهند، اظهار می‌کند: از طرف دیگر به دلیل هزینه بالای ساخت و ساز و نبود سرمایه برای ساخت ساختمان جدید امکان تجدید بنا وجود ندارد و فقط باید ترمیم شود.
وی با اشاره به پیگیری از طرف حوزه‌های علمیه مشهد برای جذب طلبه جدید اضافه می‌کند: می‌گویند باید قدرت مالی و هزینه‌های جذب طلبه را داشته باشید که ما نداریم و باید از بیرون از حوزه به ما کمک شود تا بتوانیم طلبه جدید جذب کنیم.
وکیل موقوفات مدرسه فخریه با تاکید بر اینکه به علت خشکسالی برخی از موقوفات مانند چشمه‌های روستای صدخرو، علی‌آباد و غیره درآمدی ندارند، بیان می‌کند: برای ایزوگام پشت بام اقدام کردیم که از طرف یکی از ادارات دولتی آمدند و گفتند چکار می‌کنید؟ بگذارید ساختمان خراب شود و اجازه ندادند بقیه کار را تکمیل کنیم.

وی با گلایه از اینکه برخی از ادارات در امورات مختلف حوزه و موقوفات دخالت دارند، اضافه کرد: اگر متولی وجود دارد، اگر وکیل وجود دارد، اگر مدرسه مسئول دارد، چرا باید تمام درآمدهای موقوفات به حساب اداره اوقاف واریز شود و مجددا فاکتور ببریم تا پول موقوفات پس بگیریم و هزینه کنیم.

دخالت‌های زیاد و عدم اجماع بر روی یک نظر
مختاری فر خاطرنشان می‌کند: وقتی دخالت‌ها زیاد می‌شود یکی نظرش بر تخریب کل مجموعه هست، یکی نظرش بر ترمیم، یکی نظرش استفاده از آهن و برخی افراد نظرات مختلفی صادر می‌کنند که نتیجه‌اش را شما به خوبی مشاهده می‌کنید.
حجت‌الاسلام جعفر مهدوی خواه رئیس اداره اوقاف و امور خیریه سبزوار در این باره با بیان اینکه در مرحله اول ما درآمدهای موقوفات دریافت می‌کنیم و قانونا ناظر هستیم، می‌گوید: تمام مسئولیت، ساخت، ایده و هزینه موقوفه بر عهده متولی موقوفه است و هر تصمیمی که متولی بگیرد ما نمی‌توانیم تایید نکنیم و پول موقوفات دریافتی را پرداخت نکنیم.