ابوسعید شیعی، نویسندۀ بزرگ در دوره سربداران

قیام شیعی سربداران بزرگ‌ترین قیام و جنبش مردمی و سیاسی و با رویکرد مذهبی در قرن هشتم هجری در ایران بود که به مقابله با حکام ستمگر مغولان برخاست و بیش از ۵۰ سال در مقابل این قوم وحشی ایستادگی کرد و سرانجام توانست در اواسط راه خود، حکومت ظالمانه مغولان در ایران را سرنگون کند و رهبران سیاسی و حاکمان این قیام، توانستند اولین حکومت شیعه دوازده امامی ایران را به مرکزیت شهر سبزوار ایجاد کنند.

در این دوره، فقها و علمای شیعه مورد حمایت آنان قرار می‌گرفتند، چنانکه برخی از این علما و دانشمندان، آثار فاخری در زمینه فقه و فرهنگ و ادب و… آفریدند. یکی از علمای بزرگ سبزوار، به نام ابوسعید حسن بن حسن خطیب شیعی، با حمایت خواجه نظام‌الدین یحیی کرّابی‌آثاری در زمینه معارف دین و مذهب شیعه به رشته تحریر در آورد.

ابوسعید حسن بن ابی‌علی حسین سبزواری، معروف به «شیعی» و «ابوسعید خطیب»، از علما و محدثان و وعاظ شیعی در قرن هشتم است که در دوره سربداران می‌زیست و با خواجه نظام‌الدین یحیی کرّابی، معاشرت و مجالست داشت. او به قولی از متأخرین شاگردان علی‌بن هلال جزایری و شیخ علی کرکی بوده است. وی نسخه‌ای از کتاب «تکمله‌السعادات فی‌کیفیه‌العبادات والمسنونات» را که شیخ ابوالمحاسن گرگانی آن را در سال ۷۰۲ نوشته، در سال ۷۴۷ کتابت کرده و صاحب «ریاض‌العلماء» آن را دیده و از آن یاد کرده است.

ابوسعید شیعی عالمی جلیل‌القدر و انسانی کامل و متکلمی بزرگ و خطیبی توانا در عصر خود بوده و از قوانین پند و اندرز و موعظه، کاملاً اطلاع داشته و حدود سال ۷۶۰ درگذشته است. گفتنی است که صاحب «روضات‌الجنات»، او را از دانشمندان قرن ششم می‌داند، ولی با توجه به اینکه وی در زمان سربداران می‌زیسته، از علمای قرن هشتم محسوب می‌شود. برخی هم او را برادر ملاحسین واعظ‌کاشفی می‌دانند که این نیز غیرممکن است؛ زیرا کاشفی در قرن نهم و اوایل قرن دهم و حدود صد سال بعد از ابوسعید شیعی سبزواری می‌زیسته است. شیعی صاحب آثار ارزشمندی است که در زیر به معرفی آن‌ها می‌پردازیم.

آثار و تألیفات:

ابوسعید حسن شیعی، دارای آثار مهمی در زمینه شناخت معصومین (ع) و معارف شیعی به زبان فارسی است که از هر دو جهت دارای ارزش هستند. این آثار عبارت‌اند از:

۱- مصابیح‌القلوب: این کتاب در ترجمه ۵۳ حدیث از حضرت محمد (ص) و مشتمل بر نوادر حکمت و آداب است که او آن را به فارسی ترجمه کرده و در ذیل هر حدیث، مطالب دیگری که متناسب با کلمات حکمت‌آمیز بوده، به همراه آیات و روایات و مواعظ حکم، در ۵۲ فصل بیان کرده است. نثر کتاب شیوا و روان است و از آثار ارزشمند فارسی در قرن هشتم هجری به شمار می‌رود.

نسخه‌ای از این کتاب را مؤلف روضات‌الجنات دیده و گفته: «نسخه‌ای که از مطالعه ما گذشته از آغاز تا انجامش به اختلاف بسیاری برخورد کردیم. در عین حال برای سخنگوی عارف و مستکمل صاحب عوارف، کتاب ارزنده‌ای است که شایسته است آن را یار و جلیس خود قرار دهد». این کتاب توسط آقای محمد سپهری تصحیح و در سال ۱۳۷۵ ش، در انتشارات «بنیاد» تهران به چاپ رسیده است.

۲- راحه‌الارواح و مونس‌الاشباح: مؤلف این کتاب را در پنجم ربیع‌الثانی ۷۵۳ یا ۷۵۷ به نام خواجه نظام‌الدین یحیی کرابی (حکومت:‌۷۵۳-۷۵۹ هـ)- از امرای سربداری- و در شرح احوال پیامبراکرم (ص) و معصومین (ع) تألیف کرده است. نثر کتاب زیبا با محتوایی مشبع و به فارسی و در پنج بخش و ده باب است. نسخه‌ای از آن در کتابخانه گوهرشاد مشهد موجود است. این کتاب به همت آقای محمد سپهری سال ۱۳۷۵ تصحیح و توسط انتشارات «دفتر میراث مکتوب» تهران به چاپ رسیده است.

۳- بهجه‌المباهج: این کتاب که نام کاملش «بهجه‌المباهج فی‌فضایل النبی والائمه ومعجزاه» ذکر شده به فارسی و در ۴۴ فصل به بیان سیره معصومین و فضایل و مناقب اهل‌بیت (ع) می‌پردازد و آن خلاصه‌ای از کتاب «مباهج‌المهج و مناهج‌الحجج» قطب‌الدین کیذری است. ابوسعیدحسن شیعی در این‌تخلیص، اخبار صحیحی را بیان‌کرده که دراصل کتاب مباهج المهج قطب‌الدین کیذری موجود نبوده و مکرّرات و زوائد آن کتاب را حذف کرده است. نثر کتاب شیوا و ادبی و دور از تکلّف است. نسخه‌ای از آن به شماره ۱۹۳۴ در کتابخانه آستان قدس رضوی موجود است. بهجه‌المباهج به تحقیق آقای مالک‌محمودی تصحیح شده و در دست انتشار است. حیرتی‌تونی- از شعرای قرن دهم- این کتاب را به نظم درآورده است.

۴- ترجمه کشف‌الغمه: کشف‌الغمه از تألیفات مشهور بهاءالدین‌علی‌بن عیسی اربلی (متوفی ۶۹۲ هـ) و در شرح احوال ائمه معصوم (ع) می‌باشد که ابوسعید شیعی آن را به فارسی ترجمه کرده است.

۵- غایه‌المرام فی فضایل علی واولاده الکرام: در شرح فضایل حضرت علی و فرزندانش و دیگر ائمه معصوم (ع)‌ می‌باشد.

۶- مصباح‌المنیر فی‌فضایل‌النبی واهل‌بیته (ع): این کتاب به فارسی و در فضیلت پیامبر اکرم (ص) و خاندان پاکش است.

منابع و مآخذ:

– الذریعه، آقابزرگ تهرانی، ج ۴، ص ۴۱۴٫

– اعیان‌الشیعه، ج ۵، ص ۵۲٫

– ریاض‌العلماء، افندی اصفهانی، چاپ آستان قدس رضوی.

– فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه مشهد، محمود فاضل، ص ۱۲۱٫

– ادبیات فارسی استوری ص ۷۸۵٫