دادگاه لاهه به نفع ایران رأی داد

«ایران یک – ایالات‌متحده امریکا صفر.» نتیجه جدال حقوقی تهران – واشنگتن در دیوان بین‌المللی دادگستری با استناد به عهدنامه مودت ۱۹۵۵، با صدور قرار موقت به نفع تهران تمام شد. دولت ایران در اواخر تیرماه سال جاری از دولت امریکا به دلیل وضع مجدد تحریم‌های هسته‌ای یک‌جانبه در تاریخ ۸ ماه مه، به دیوان بین‌المللی دادگستری شکایت برد. روز گذشته قریب به سه ماه پس از نخستین روزی که ایران ادله‌های خود را به دیوان ارائه کرد، دیوان بین‌المللی دادگستری قرار موقت خود را به‌اتفاق آرا صادر و طی آن، ضمن احراز صلاحیت علی‌الظاهر (prime Facie) خود برای رسیدگی به این دعوا و اینکه قرار صادره الزام‌آور و لازم الاتباع بوده و موجد تعهدات بین‌المللی برای مخاطبین آن است، بایدونبایدهایی را برای امریکا تعیین کرد.

اعتراف رسانه‌های جهان به پیروزی ایران

جلسه روز گذشته دیوان بین‌المللی دادگستری در داخل ایران به شکل زنده دنبال شد و این در حالی بود که رأی دیوان با توجه به فضای تنش آمیز میان ایران و امریکا در مقطع فعلی، بازتاب بسیاری در رسانه‌های بین‌المللی پیدا کرد و نکته قابل‌توجه این بود که برخلاف رسانه‌های فارسی‌زبان فعال در خارج از کشور که ترجیح دادند در تیترهای خود به اهمیت پیروزی حقوقی و سیاسی ایران اشاره‌ای نداشته باشند در رسانه‌های مطرح بین‌المللی وضع به‌گونه‌ای دیگر بود که تیترهای زیر چند نمونه از آن‌ها است:

فاکس‌نیوز: دیوان بین‌المللی دادگستری به امریکا دستور داد برخی تحریم‌های ایران را لغو کند

ان بی‌سی: امریکا از سوی دیوان بین‌المللی دادگستری موظف به لغو برخی تحریم‌های ایران شد

بی‌بی‌سی: دیوان بین‌المللی دادگستری در مسئله تحریم‌های ایران، علیه امریکا رأی داد

تایمز: پیروزی برای ایران با رأی دیوان بین‌المللی دادگستری

نیویورک‌تایمز: دیوان بین‌المللی دادگستری به امریکا دستور داد که برخی از تحریم‌های ایران را بردارد

شکست‌های پیاپی برای ترامپ

هرچند که رأی روز گذشته دیوان بین‌المللی دادگستری آغاز راهی طولانی و پرحادثه برای پرونده شکایت ایران از امریکا بر پایه عهدنامه مودت ۱۹۵۵ است اما آنچه اهمیت این رأی را بیشتر می‌کند فضای سیاسی است که میان تهران و واشنگتن در چند ماه گذشته در جریان بوده است. زمانی که دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور امریکا در تاریخ ۸ ماه مه از برجام خارج شد هیچ‌گاه گمان نمی‌کرد که تبعات سیاسی این تصمیم برای واشنگتن بسیار بیش از تبعات اقتصادی آن برای تهران باشد.

بازگشت تحریم‌های هسته‌ای (ثانویه) ایران از ماه جولای آغاز شد و در نخستین روزهای ماه نوامبر هم دور جدی‌تری از این تحریم‌ها کلید می‌خورد اما ایران برخلاف رؤیای رئیس‌جمهور امریکا در تاروپود انزوایی که تیم ترامپ به خیال خود برای ایران بافته بودند، نیفتاد. درست از همان نخستین ساعات خروج امریکا از برجام، حمایت‌ها از این توافق هسته‌ای و تأیید پایبندی ایران به آن با سخنان فدریکا موگرینی، مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا آغاز شد و این روند در چند هفته اخیر تسریع هم شده است. بازماندگان در برجام نه‌تنها به درخواست امریکا برای همراه شدن با کاخ سفید علیه ایران در حوزه برجام توجهی نکردند بلکه در مسیری کاملاً معکوس اراده سیاسی خود برای حفظ توافق و تداوم اجرای آن را به نمایش گذاشتند. اروپا، چین و روسیه از هر فرصتی برای حمایت سیاسی از توافق هسته‌ای با ایران استفاده کردند و هم‌زمان تدابیر اقتصادی برای حفظ ایران در برجام در نظر گرفته شد.

درحالی‌که تیم سیاست خارجی امریکا در چند ماه گذشته هیئت‌هایی را به بیش از ۲۰ کشور فرستاده و به همگی آن‌ها مأموریت داده که کشورهای میزبان را وادار به کاهش سطح تجاری با ایران کنند، بازماندگان در برجام هم بیکار ننشسته‌اند و یک روز از احیای قوانین مسدودکننده برای ایمن‌سازی کمپانی‌های خود از تحریم‌های امریکا سخن می‌گویند و روز دیگر در قلب امریکا یعنی نیویورک در حاشیه مجمع عمومی خبر شکل‌گیری حساب کاربری ویژه‌ای را می‌دهند که قرار است در سایه آن دلار از معامله‌های ایران با اروپا و سایرین حذف و جایگاه یورو در آن تقویت شود.

وین، نیویورک و حالا لاهه

ساعت شنی بازگشت تحریم‌های هسته‌ای ایران آغاز به کار کرده و درحالی‌که دولت ترامپ در این چند هفته باقی‌مانده طلایی به حمایت اروپا، چین و روسیه بیش‌ازپیش نیاز دارد، کارت برنده‌های ایران در حال افزایش است. در حقیقت می‌توان گفت که رأی دیوان بین‌المللی دادگستری به نفع درخواست تهران یک‌تکه دیگر از دومینوی موفقیت‌های ایران در چند هفته گذشته بود.

دونالد ترامپ ایران را به نقض تعهدهای خود در برجام متهم می‌کند و این در حالی است که قریب به دو هفته پیش در جریان شصت و دومین مجمع عمومی سالانه آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، کشورهای عضو این نهاد ناظر هسته‌ای متفق‌القول از اجرای برجام حمایت و ۱۲ گزارش آژانس بین‌المللی انرژی اتمی را نشانه محکمی بر پایبندی ایران دانستند.

هرچند که برجام توافقی هسته‌ای در حوزه منع اشاعه است اما نه رسیدن به این توافق و نه اجرای آن بی‌تأثیر از بازی‌های سیاسی درصحنه بین‌المللی نبوده و ازاین‌پس نیز نخواهد بود. هرچند که دونالد ترامپ ادله‌های فنی را برای عیب گذاری بر برجام مطرح می‌کند اما یک سال و نیم پس از حضور وی در قدرت در کاخ سفید برای همه مشخص‌شده که رئیس‌جمهور امریکا اندک نگرانی در حوزه منع اشاعه ندارد و تنها به دنبال مانور سیاسی پیرامون خروج از برجام و بازگرداندن تحریم‌های ایران است.

در چنین شرایطی تنها چند روز پس از حضور علی‌اکبر صالحی، رئیس سازمان انرژی اتمی در وین برای شرکت در نشست سالانه آژانس، حسن روحانی، رئیس‌جمهور و محمدجواد ظریف، وزیر خارجه به‌منظور شرکت در نشست مجمع عمومی سازمان ملل متحد راهی نیویورک شدند. حضور امسال تیم ایران در نیویورک با موفقیت‌های چشمگیر سیاسی برای ایران همراه بود. حسن روحانی در سخنرانی خود در مجمع، صدای حقانیت ایران در مسئله توافق هسته‌ای را به گوش جهان رساند و هم‌زمان از امریکا خواست که اگر به دنبال مذاکره با ایران است به قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت بازگردد. حسن روحانی از تریبون شورای امنیت، امریکا را ناقض قطعنامه این شورا خواند و تأکید کرد که ایران تا این لحظه هم به مفاد برجام پایبند بوده و هم قطعنامه ۲۲۳۱ را رعایت کرده است. جدا از مجمع عمومی، نمایش ترامپ در شورای امنیت نیز به شکستی برای وی تبدیل شد. در جلسه شورای امنیت به ریاست رئیس‌جمهور امریکا که قرار بود به گمان ترامپ تریبونی برای هم‌صدایی علیه ایران باشد تمامی اعضای دائم و غیر دائم مستقیم یا غیرمستقیم امریکا را مسئول متزلزل شدن جایگاه برجام خواندند و البته تأکید کردند که بدون امریکا هم این توافق راه خود را برای اجرا پیدا خواهد کرد.

بنابراین می‌توان گفت که پس از یک «پیروزی فنی» برای ایران در نشست مجمع سالانه آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، یک «پیروزی سیاسی» در مجمع عمومی سازمان ملل متحد و نشست شورای امنیت روز گذشته «پیروزی حقوقی» ایران در صحن دیوان بین‌المللی دادگستری در کاخ صلح لاهه رقم خورد.

هزینه‌های اعتیاد به تحریم

امریکا باید اعتیاد به تحریم برای تحمیل اراده خود به سایر کشورها را ترک کند. این جمله بارها از زبان محمدجواد ظریف، وزیر خارجه کشورمان شنیده شده است. وزیر خارجه از زمانی که با آغاز به کار دولت حسن روحانی در سال ۱۳۹۲، مسئولیت مذاکرات هسته‌ای ایران را بر عهده گرفت همواره تأکید داشت که برخلاف ادعای امریکا این تحریم نبود که ایران را پشت میز مذاکره آورد چراکه هدف تحریم‌های همه‌جانبه امریکا، اروپا و سازمان ملل متوقف کردن فعالیت‌های صلح‌آمیز هسته‌ای ایران بود که بهترین نشانه برای رد این سیاست تعداد سانتریفیوژهای ایران پیش و پس از آغاز تحریم‌ها بود. پس از خروج امریکا از برجام و دستور ترامپ به بازگشت تحریم‌های هسته‌ای ایران نیز ظریف بارها با استناد به مفاد برجام و قطعنامه ۲۲۳۱ امریکا را به قلدربازی در عرصه بین‌المللی و تحمیل ظالمانه تحریم‌ها علیه ایرانی که به همه تعهدهای سیاسی و فنی خود پایبند بوده متهم کرد. اصلی‌ترین علت مراجعه اخیر ایران به دیوان بین‌المللی دادگستری امریکا در پرونده بازگشت تحریم‌های امریکا با استناد به عهدنامه مودت ۱۹۵۵ نیز همین مبارزه با تحریم‌های فرامرزی و یک‌جانبه امریکا بود. تیم حقوقی وزارت خارجه ایران در نزدیک‌ترین فاصله ممکن پس از ۸ مه، ادله‌های حقوقی خود را دراختیار دیوان بین‌المللی دادگستری قرار داد و زیرکانه از تنها بستر موجود برای پیشبرد ادعایش که عهدنامه مودت بود استفاده کرد. ایران با طرح این مسئله که دور دوم تحریم‌های امریکا نیز در ماه نوامبر بازخواهد گشت از دیوان خواست که حکم موقت خود را مبنی بر توقف اجرای این تحریم‌ها از سوی امریکا صادر کند که این مسئله منجر به درج قید نیاز به بررسی فوری بر پیشانی پرونده ادعایی ایران علیه امریکا در دیوان شد. درنهایت نیز هرچند دیوان با تمام درخواست‌های ایران در رأی روز گذشته پاسخ مثبت نداد اما از طرفین خواست از مبادرت به هر اقدامی که ممکن است – تا صدور رأی نهایی – مناقشه بین دو کشور را تشدید کند خودداری کنند؛ بنابراین بر اساس این رأی امریکا باید از وضع تحریم‌های نفتی و سایر تحریم‌های هسته‌ای که قرار است در ۱۳ آبان کلید بخورند، خودداری کند.

هرچند که رأی روز گذشته دیوان بین‌المللی دادگستری تازه ابتدای راه حقوقی برای ایران و امریکا در این پرونده است و مفاد رأی دیروز نیز باوجود الزام‌آور و لازم‌الاجرا بودن از ضمانت اجرایی به دلیل جایگاه امریکا در شورای امنیت برخوردار نیستند اما تلاش‌های تیم حقوقی امریکا در جلسات استماع نشان از اهمیت این پرونده و حذر از شکست در آن برای کاخ سفید داشت. رأی دیوان بین‌المللی دادگستری مشروعیت تحریم‌های فرامرزی امریکا را زیر سؤال برده و به گواه کارشناسان اهل‌فن با این رأی، موضوع تحریم‌های فرامرزی از طرف دیوان بین‌المللی دادگستری در لاهه به چالشی تاریخی کشیده شد. استدلال‌های حقوقی ایران در این پرونده برای محکوم کردن تحریم‌های امریکا به‌اندازه‌ای محکم و مستدل بود که رأی نهایی حاصل اجماع قضات بود و حتی قاضی چارلز براور، قاضی اختصاصی امریکا در دیوان لاهه که کشورش طرف دعوا بود نیز به نفع استدلال حقوقی ایران رأی داد و اعلام کرد که امریکا باید موانع اقلامی که بشردوستانه توصیف‌شده را برای صدور به ایران بردارد.

پیروزی دوم حقوقدان‌های ایرانی

رأی دیوان بین‌المللی دادگستری پس از برجام دومین سند توانایی حقوقدان‌های ایرانی در برابر حقوقدان‌های آمریکایی به‌حساب می‌آید. دونالد ترامپ برجام را بدترین توافق ایالات‌متحده در تاریخ خواند و همچنان هم تأکید دارد که میزان امتیازهای امریکا در این توافق به‌اندازه‌ای ناچیز بود که عملاً راهی برای دولت وی جز خروج از آن باقی نمانده بود. رأی روز گذشته دیوان بین‌المللی لاهه درحالی‌که تیم امریکا تا دندان مسلح به حقوقدان‌های خبره بود نشان از توانمندی بالای تیم ایران بود.

هرچند که برخی منتقدان عدم اجرایی شدن این حکم از سوی امریکا را دلیلی برای کاستن از ارزش رأی روز گذشته می‌دانند اما این رأی و پیروزی حقوقی ایران یکی دیگر از نشانه‌های پویایی دستگاه دیپلماسی ایران و استفاده وزارت خارجه از تمام ابزارهای سیاسی و حقوقی دراختیار برای احیای حق ایران و مقصر نشان دادن امریکا است. تا پیش از توافق هسته‌ای، ایران در نگاه افکار عمومی کشورهای غربی، عضو خلاف‌کار آژانس بین‌المللی انرژی اتمی بود که برنامه هسته‌ای خود در ابعاد نظامی را مخفی کرده بود و البته به قطعنامه‌های شورای حکام آژانس و شورای امنیت سازمان ملل نیز وقعی نمی‌نهاد. با برجام و وفای به عهد ایران به تمام تعهداتش، اندک‌اندک پروژه ایران هراسی که امریکا و متحدانش برای تحت‌فشار قرار دادن ایران طراحی و پیش برده بودند، کمرنگ و کمرنگ‌تر شد و ایران در افکار عمومی به بازیگری قاعده‌مند که به توافقی چندجانبه پایبند مانده تبدیل شد. هرچند که امریکا پس از خروج یک‌جانبه از برجام انتظار داشت ایران نیز ترک این توافق را به ادامه اجرای تعهداتش ترجیح داد اما تصمیم هوشمندانه و منطقی ایران هزینه‌ها را برای امریکا افزایش داد. ایران نه‌تنها در زمین از پیش طراحی‌شده امریکا بازی نکرد بلکه با فاصله گرفتن از بازیگری منفعل و واکنشی به عضوی فعال و کنشگر در جامعه بین‌المللی تبدیل شد که نه با منطق قدرت بلکه باقدرت منطق امریکا را متهم به نقض قوانین بین‌المللی کرده و از آن طلبکار شده است. ایران در زمین‌بازی که امریکا آن را چمن‌کاری کرد با مهارت تمام بازی می‌کند و این دروازه تیم ایالات‌متحده است که یک‌به‌یک میزبان پاس گل‌های تیم سیاسی و حقوقی ایران می‌شود. ناگفته نماند که برخی از این پاس گل‌ها را هم تیم آمریکایی به ایران در چند ماه اخیر داده است.

پیروزی برای حاکمیت قانون

دیوان بین‌المللی دادگستری دستور داد که امریکا باید به تعهداتی که با تحریم مجدد مردم ایران پس از خروج از برجام نقض کرده متعهد بماند. یک شکست دیگر برای حکومت معتاد به تحریم امریکا و پیروزی برای حاکمیت قانون. ضروری است جامعه بین‌المللی با یک‌جانبه‌گرایی مخرب امریکا به‌صورت دسته‌جمعی مقابله کند.