زخمِ زمین

گزارشی از وضعیت و خطرِ فرونشست و زلزلۀ خاموش در دیار سربداران

برای نفس کشیدن رمق ندارد. عطش دارد! لب‌هایش خشکیده و در سکوت محض طبیعت خاموش و بی‌صدا روزگار می‌گذراند.

دشت روداب در ۶۰ کیلومتری سبزوار. دشت فراخی است، آسمانش نیلگون، خورشید از میان ابرها سوسو می‌کند و درختان تاغ یا همان درختان سنگ صبور کویر در آن خودنمایی می‌کنند. محو این‌همه زیبایی هستم که صدایی به من هشدار می‌دهد «مراقب باش». تا به خود می‌آیم به درون حفره‌ای حدود ۲ متری سقوط می‌کنم. زمان کمی می‌گذرد. از این پایین خوب که نگاه می‌کنم، می‌بینم انگار سال‌هاست که عطش خشک‌سالی گلوی این دشت را گرفته. ریشه‌های درختان تاغ به عمق حدود ۳ متری زمین نفوذ کرده‌اند اما خشک و شکننده‌اند و کام درختان آن بالا خشک خشک. از درون فرونشست بیرون می‌آیم، در این بالا، کمی آن‌سوتر، شکاف‌های بزرگی نمایان است که ابتدا و انتهایش مشخص نیست.

رئیس شورای شهر روداب همراه من است، می‌گوید: این فرونشست زمین در شمال شرق شهر روداب چندین سال است که رخ داده، طولی حدود ۱۸ کیلومتر و عمق شکاف حدود سه متری دارد که البته سیل‌های اخیر درون آن را پر کرده وگرنه این عمق بیش از حرف‌هاست.

لطف‌آبادی گفت: این فرونشست نه‌تنها در منطقه روداب معضل بزرگی برای نسل‌های آینده است که از همین حالا برای ما دردسرساز شده، در این راستا یکی، دو روستایی که در امتداد این شکاف بوده‌اند بعضاً خالی از سکنه شده‌اند.

او با تأکید بر اینکه خطرهای ناشی از این فرونشست ما را تهدید می‌کند، بیان کرد: حتی ما در شهر با استرس زیادی مواجه هستیم، چه برسد به آن روستایی که در نزدیک این ترک‌ها زندگی می‌کنند.

قلعه‌نوی دیگر عضو شورای شهر روداب نیز با بیان اینکه در منطقه روداب ۳۰ حلقه چاه عمیق مجاز وجود دارد، گفت: در گذشته کشاورزان در عمق ۲۰ متری به آب می‌رسیدند اما اکنون در عمق ۱۰۰ متری! که این یعنی کم‌کم فاجعه! بحران این‌گونه دارد خودش را نشان می‌دهد.

او گفت: برداشت‌های بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی، خشک‌سالی‌های پی‌درپی، الگوی کشت سنتی کشاورزان و بعضاً محصولات پرآب‌طلب سبب شده است تا مسئله فرونشست و برخی مشکلات جانبی دیگر بروز کند که امروز خود به‌صورت مشکلاتی اساسی دامن‌گیر روداب شده است.

زخم کهنه فرونشست در سبزوار

مدیر امور آب ناحیه سبزوار اما در این رابطه گفت: برداشت غیرمجاز و بی‌رویه آب از منابع زیرزمینی به مرور زمان اراضی منطقه غرب خراسان رضوی را به محل مستعدی برای فرونشست زمین بدل کرده است، تا جایی که امروز فرونشست دشت جوین بیش از سایر دشت‌های این منطقه به یک خطر جدی تبدیل شده است.

محمد ثابتی‌مقدم اظهار کرد: با توجه به وسعت دشت‌های منطقه غرب خراسان رضوی و روند رو به رشد جمعیت، بر حجم برداشت از سفره‌های زیرزمینی افزوده شده و در نتیجه هر چه برداشت از آبخوان‌ها بیشتر شود فضای خالی در زیرزمین هم بیشتر خواهد شد که این امر منجر به فرونشست می‌شود.

وی به زخم کهنه فرونشست زمین در این شهرستان اشاره کرد و گفت: با توجه به خشک‌سالی‌های چند سال اخیر و برداشت بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی، پدیده فرونشست زمین در حال پیشروی است.

او افزود: با افزایش آمار و عمق چاه‌ها، شاهد کاهش آب‌دهی آن‌ها و نابودی آبخوان‌ها خواهیم بود که باعث نشست، ایجاد شکاف و ترک در سطح زمین و شور شدن آب می‌شود.

وی اضافه کرد: ۱۴ رشته قنات در زیر شهر سبزوار قرار دارد که با توجه به توسعه شهرنشینی و تغییر کاربری اراضی کشاورزی به مسکونی، مسیر قنات‌ها مسدود و این امر سبب بالا آمدن آب و ایجاد مشکل در برخی از مناطق شده است.

ثابتی‌مقدم یادآور شد: در این رابطه مشاوران در حال مطالعه زیرساخت‌ها و دلایل بالاآمدگی سطح آب بوده و چنانچه مسیر قنات‌های دایر، در شمال شهر شناسایی شود، می‌توان در بالادست شهر و در مسیر قنات‌ها آب را خارج و به مصرف معقولی برسانیم تا هم منابع آبی را مدیریت کنیم و هم بالا آمدن سطح آب در شهر سبزوار را کنترل کرده و مانع صدمه و آسیب‌رسانی به شهر شویم.

وی تصریح کرد: در راستای صیانت از منابع آبی و طرح تعادل بخشی دشت‌ها و اجرای سند سازگار با کم‌آبی اقدامات بسیار خوبی انجام شده است؛ ازجمله می‌توان به استقرار نیروهای گشت و بازرسی در منطقه، تجهیز تمام چاه‌های کشاورزی به کنتورهای هوشمند، انسداد چاه‌های غیرمجاز و کاهش اضافه برداشت از چاه‌های مجاز اشاره کرد.

قاطعانه

مدیر امور منابع آب شهرستان سبزوار درباره کنترل آب‌های سطحی و روان‌آب‌ها خاطرنشان کرد: برای کنترل، جمع‌آوری و هدایت آب‌های سطحی و روان‌آب‌ها نیز با سرمایه‌گذاران در حال گفت‌وگو هستیم تا در صورت توافق آب‌های مذکور در محل مناسبی همچون استخر یا حوضچه‌ها ذخیره شوند تا بتوان آن را به‌صورت بهینه مدیریت و مصرف کرد.

ثابتی‌مقدم افزود: تغییر الگوی کشت و حرکت به سمت کشت و بهره‌وری از گیاهان کم‌آب‌طلب و روش‌های نوین آبیاری در کنار اطلاع‌رسانی و آگاهی‌بخشی اذهان عمومی در رابطه با کمبود آب، می‌تواند در جهت مصرف مناسب و معقول منابع آبی نقش کلیدی و مؤثری داشته باشد.

وی در ادامه با بیان اینکه مسدود کردن چاه‌های غیرمجاز نقش مهمی در جلوگیری از افت آب‌های زیرزمینی دارد، افزود: در اجرای طرح تعادل‌بخشی منابع آب، عملیات انسداد چاه‌های غیرمجاز به‌صورت جدی پیگیری می‌شود.

ثابتی‌مقدم تصریح کرد: تعداد ۱۰۷ حلقه چاه فاقد مجوز در شهرستان‌های سبزوار، جوین، جغتای، خوشاب، داورزن و ششتمد با تلاش کارشناسان حقوقی و دریافت دستور قضایی در سال جاری مسدود شده است. با انسداد ۱۰۷ حلقه چاه فاقد مجوز و کاهش منصوبات چاه‌های مجازِ دارای اضافه برداشت از ابتدای سال جاری در مصرف ۹۸۳ هزار مترمکعب آب در این ناحیه صرفه‌جویی شد.

وی ادامه داد: از سال ۱۳۹۴ تاکنون عملیات انسداد هزار و ۶۰۰ حلقه چاه غیرمجاز توسط امور آب ناحیه سبزوار انجام شده و در این مدت هفت میلیون مترمکعب آب از این طریق صرفه‌جویی شده است.

او افزود: برای جلوگیری از برداشت بی‌رویه آب‌های زیرزمینی ۱۰۰ درصد چاه‌های دارای پروانه کشاورزی این منطقه مجهز به شمارشگر هوشمند شده‌اند که این اقدام بیش از ۲۰ درصد حجم برداشت آب‌های زیرزمینی را کاهش داده است.

ثابتی‌مقدم این را هم مورد تأکید قرار داد که برداشت‌های بی‌رویه از سطح آب‌های زیرزمینی در سطح شهر توسط تانکرهای آب غیرقانونی است و برای جلوگیری از هرگونه هدر رفت آب به سازمان‌های مختلف هشدارهای لازم داده شده است اما تاکنون آن اتفاقی که باید، نیفتاده است.

زلزله‌های خاموش بیخِ گوشِ نیشابور

بر اساس تعریف یونسکو فرونشست پدیده‌ای است زیست‌محیطی که از فروریزش و یا نشست سطح زمین در اثر عللی مانند برداشت بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی، زمین‌لرزه، فرسایش و تشکیل گودال، برداشت بی‌رویه نفت و گاز، حفر تونل، شیوه‌های نادرست کشاورزی و آب‌شدگی یخ‌ها در مقیاس بزرگ روی می‌دهد.

پس به بحرانی‌ترین دشت خراسان رضوی در شهرستان نیشابور می‌روم. برای دیدن یکی از فرو چاله‌های دشت نیشابور، در ۵ کیلومتری این شهر بعد از زیارتگاه «فضل‌بن‌شاذان» به مسیر راه روستای جیلو. فروچاله‌ای عمیق و طویل که به‌جز عمق زیاد و ناباورانه، تا مسیر راه‌آهن تهران ـ مشهد گسترش یافته و دهان باز کرده است. اینجا داستان کمی متفاوت است و این فرونشست‌ها مانند زلزله‌های خاموش که نه، مانند بمب ساعتی در کمین هستند. بازدید میدانی ما حاکی از این است که عمق شکاف به ۸ متر رسیده است.

مدیر آب منطقه‌ای نیشابور دراین‌باره می‌گوید: با توجه به خشک‌سالی‌های متوالی در یک دهه اخیر در بخش وسیعی از کشور و برداشت بی‌رویه از سفره‌های آب زیرزمینی، هم‌اینک پدیده فرونشست زمین در بسیاری از دشت‌های حاصلخیز اتفاق افتاده و خراسان رضوی نیز با توجه به شرایط موجود صدمات زیادی از این پدیده دیده است.

او گفت: نخستین نشانه‌های پدیده فرونشست زمین در دشت نیشابور سال ۱۳۸۵ بروز و ظهور پیدا کرد و اکنون بعد از گذشت ۱۵ سال این فروچاله‌های عمیق و طویل آشکارا در قسمت‌های غربی و به‌تدریج در نقاط مرکزی نیشابور دیده می‌شوند؛ فروچاله‌هایی که کشاورزی، دامپروی، محیط‌زیست، حیات‌وحش، خطوط راه‌آهن، آب، گاز، تأسیسات و بناهای این شهر را تهدید می‌کند.

مدیر امور منابع آب منطقه‌ای ناحیه نیشابور تأکید کرد: وقوع پدیده فرونشست در دشت نیشابور با میانگین نشست سراسری ۸۶ میلی‌متر در سال تقریباً ۲۰ برابر حد نشست نهایی قابل‌قبول جهانی است که بیانگر آخرین هشدار فاجعه برگشت‌ناپذیر نابودی آبخوان‌های زیرزمینی در این منطقه است.

خجسته‌پور تأکید می‌کند: در صورت عدم چاره‌جویی و اتخاذ تدابیر لازم متأسفانه با از بین رفتن آبخوان زیرزمینی حتی در صورت خروج از شرایط خشک‌سالی و وجود سال‌های پرآب به دلیل کاهش قابل‌توجه ظرفیت ذخیره و آب‌گذری، این رسوبات توان نگهداری و ذخیره‌سازی آب را نخواهند داشت، ازاین‌رو قسمت عمده بارش‌ها در این زمین‌های سوخته به‌صورت سیل و روان آب‌های سطحی از منطقه خارج می‌شود.

کارخانه‌های فولاد در دشت‌های بحرانی چه می‌کنند؟

آمارها و مطالعات یک مؤسسه پژوهشی معتبر کشوری نشان می‌دهد که تقریباً حدود هشتاد درصد کارخانه‌های فولاد و پتروشیمی کشور در مناطق ممنوع و ممنوعه بحرانی احداث شده‌اند که این یعنی نه‌تنها سند آمایش سرزمین از سوی مسئولان نادیده گرفته شده که بعضاً نمایندگان مجلس با استفاده از رانت و لابی‌گری اقدام اخذ مجوز برای احداث کارخانه‌های مذکور کرده‌اند. چرا که این کارخانه‌ها یا به‌صورت غیرقانونی از آب‌های زیرزمینی برای اهداف صنعتی خود استخراج می‌کنند یا مجبورند آب را از استان‌های مجاور و از سرشاخه‌های رودخانه‌ها به دل مناطق کویری منتقل کنند.

و این یعنی میلیاردها دلار در این چند سال هزینه طرح‌های انتقال آب شده،‌ رودها از سرشاخه خشک شده‌اند،‌ اقلیم‌ها بر هم خورده و شرایط اجتماعی میلیون‌ها انسان که هزاران سال در حاشیه این رودها زندگی کرده‌اند تغییر کرده است.

در استان خراسان رضوی کارخانه فولاد در شهرستان‌های نیشابور، سبزوار و تربت‌حیدریه وجود دارد برای اطلاع از میزان استفاده این کارخانه‌ها از میزان برداشت آب‌های زیرزمینی به کارخانه فولاد خراسان در شهرستان نیشابور می‌روم.

سهم ۱۰ درصدی صنایع فولاد از درآمدهای مالیاتی استان، گردش مالی بیش از ۵ هزار میلیارد تومان و اشتغال چند ده‌هزارنفری در این صنایع به‌صورت مستقیم و غیرمستقیم را نمی‌توان نادیده گرفت، اما این در حالی است که معمولاً در کشورهای پیشرفته صنایع آب‌بر مانند فولاد در کنار منابع آبی مکان‌گزینی می‌شوند و حتی در برخی موارد بازچرخانی آب در صنایع فولاد بیش از ۱۷ بار صورت می‌گیرد. صنایع فولاد استان بیشتر در دشت‌های دارای بحران آب مستقرشده‌اند.

معاون برنامه‌ریزی و فناوری فولاد خراسان دراین‌باره گفت: مجتمع فولاد خراسان چیزی تقریباً یک تا یک و نیم درصد از آب دشت نیشابور را در این صنعت استفاده می‌کند که نیم درصد آن مربوط به سفره‌های زیرزمینی است و برای یک درصد دیگر دو راهکار ارائه داده است.

شفیعیان افزود: با توجه به مشارکت این مجتمع با وزارت نیرو یک سد انحرافی از سد بار در شمال کارخانه ایجاد کردیم که سیلاب‌هایی که در زمستان به وجود می‌آید توسط این سد انحرافی جمع‌آوری و در فصول دیگر مورد استفاده ما قرار می‌گیرد. ما به‌واسطه این یک طرح، حق آب ۵ میلیون مترمکعب در سال داریم که از آن استفاده می‌کنیم.

معاون برنامه‌ریزی و فناوری فولاد خراسان تصریح کرد: ما در صنایع فولاد اگر چرخه تولید را از همان ابتدا با کارخانه‌های کنسانتره، گندله‌سازی، احیای مستقیم فولادسازی و نبرد داشته باشیم به ازای هر تن تولید حدود ۲ مترمکعب تا دو نیم مترمکعب آب استفاده می‌کنیم که این مهم نسبت به صنعت کشاورزی عدد بسیار ناچیزی است.

او گفت: صنعت فولاد یکی از صنایعی است که ورودی مصرف آن آب است، ما در این صنعت برای حدود ۳ هزار نفر به‌صورت مستقیم و ۲ هزار نفر به‌صورت غیرمستقیم شغل ایجاد می‌کنیم اما در صنعت کشاورزی که آب بیشتری نیز از سطح منابع زیرزمینی استحصال می‌کند، رقمِ اشتغال بسیار پایین‌تر است.

وی با بیان این‌که ۹۰ درصد آب استان در بخش کشاورزی مصرف و در برخی نقاط استان هنوز آبیاری به‌صورت غرقابی انجام می‌شود، افزود: به‌جای این‌که این‌همه بر سر سهم ۲ و ۳ درصدی صنعت در مصرف آب بکوبیم باید به نحوه مصرف آب در بخش کشاورزی هم توجه شود.

شفیعیان بر این مطلب صحّه گذاشت که کارخانه‌های فولاد، پتروشیمی و سیمان که از صنایع آب‌بر هستند نباید در دشت‌های بحرانی و بحرانی ممنوعه احداث شوند اما این را هم اضافه کرد که مجتمع فولاد خراسان در ۳۰ سال گذشته احداث شده و اکنون جز مدیریت منابع آبی دیگر نمی‌توان برای آن کاری کرد، اما در حالت کلی در شهرهایی که با مشکل آبی مواجه هستیم، نباید بدون طرح آمایش سرزمین و مطالعه طرح‌های توسعه را اجرایی کرد و نباید پروژه‌ها را با رایزنی‌های سیاسی به مناطقی ببریم که بحران ایجاد شود.

تا ۲۰ سال آینده آبخوانِ کاشمر وجود نخواهد داشت

مقصد بعدی من شهرستان کاشمر است، اینجا نیز وضع به همین منوال است، فرونشست زمین بیش از هر چیز دیگری خودنمایی می‌کند. بر اساس آمار و مطالعات بهداشت کاشمر، ضخامت رسوبات به‌خصوص در قسمت‌های جنوبی دشت بین ۵۰ تا ۱۵۰ متر است که یک حساب سرانگشتی نشان می‌دهد دشت و آبخوان کاشمر شرایط خوبی را سپری نمی‌کند. شاهد این ماجرا ستون بتنی است که به گفته برخی اهالی روستای نزدیکِ دشت در عمق زمین بوده و اکنون بر روی سطح زمین به طول یک متر و نیم پدیدار شده است.

 رئیس مرکز آموزش عالی کاشمر در این رابطه گفت: با توجه به وضعیت منابع آبی زیرزمینی و بهره‌کشی که از آب داریم و از سویی نشست زمین، شاید کاشمر در غرب خراسان، نخستین شهرستان در شرق کشور باشد که تا ۲۰ سال آینده، به تاریخ خواهد پیوست.

هادی معماریان افزود: ساختار آب‌های زیرزمینی در کاشمر، به شکلی است که اگر در سال ۱۰۰ میلیون مترمکعب برداشت کنیم، ۲ متر پایین می‌رود؛ درصورتی‌که در دشت‌های مشابه همین میزان برداشت، منتج به ۲۰ سانتیمتر افت سطح آب می‌شود.

وی با تأکید بر اینکه خاک کاشمر با میزان فرونشست تجمعی بیش از ۳۰ سانتی‌متر رکورددار فرونشست زمین در کشور است، گفت: کاشمر اکنون با دو بحران جدی کمبود آب و فرونشست زمین مواجه است، بحران فرونشست دشت کاشمر همانند زلزله خاموش است و هنوز مردم و مسئولان آن را به‌خوبی درک نکرده‌اند.

او افزود: خشک‌سالی، برداشت بیش‌ازحد از منابع آب زیرزمینی و درنهایت فرونشست زمین، ازجمله بحران‌های جدی محسوب می‌شوند.

وی بیان کرد: بر اساس تصاویر راداری ماهواره‌ای، مطالعات ما نشان می‌دهد در چهار سال اخیر در شهرستان کاشمر سالانه ۲۰ سانتیمتر با میزان فرونشست زمین مواجه هستیم که این یعنی بحرانی بزرگ در حال وقوع است.

وی تأکید کرد: عمر مفیدِ آب‌خوان این شهرستان با ادامه روند کنونی، خوش‌بینانه ۲۰ سال دیگر است. ۲۰ سال دیگر در کاشمر آب نداریم و اگر آبی هم باقی بماند، فرونشست‌ها شاید زودتر این منطقه را، از بین ببرد.

وی با اشاره به اینکه در غرب و جنوبِ دشت کاشمر شکاف‌های بسیار عمیقی به علت فرونشست ایجاد شده است، بیان کرد: تمامی اطراف کاشمر و حتی داخل شهر نیز دچار فرونشست شده‌اند و به خاطر این فرونشست‌ها بعضاً تأسیسات زیرزمینی دچار خسارت‌های جدی خواهند شد و اگر روند به همین منوال ادامه یابد برخی روستاهای جنوب کاشمر و خلیل‌آباد و حتی بخش‌هایی از جنوب شهر نیز در آینده نه‌چندان دور باید تخلیه شوند.

به گفته او ازنظر زمین‌شناسی نیز در حاشیه جنوبی گسل درونِ و محل شکاف‌ها در غرب دشت، محدوده‌ای وجود دارد که سهم ورودی آب زیرزمینی به آن بسیار کم است؛ بنابراین حتی بهره‌برداری کم از سفره در این محدوده می‌تواند سبب افت شدید در سطح آب زیرزمینی شود.

فرونشست‌ها پیش روی کرده‌اند

مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای خراسان رضوی گفت: خراسان رضوی سرزمینی خشک و بی‌آب است که از سال‌ها پیش با خشک‌سالی‌های خیلی شدید مأنوس بوده است، بارندگی در استان در ۵۰ سال گذشته روند کاهشی داشته و به ازای هرسالِ پرباران، چندین سال خشک‌سالی شدید را از سر گذرانده است، به‌طوری‌که سال گذشته استان پرباران بود، اما امسال بارش‌ها مدام در حال کمتر شدن است و بر اساس پیش‌بینی‌های هواشناسی در سال آینده نیز با خشک‌سالی مواجه خواهد بود.

محمد علایی افزود: تاکنون حدود ۹۵ درصد از آب‌های زیرزمینی و ۵ درصد از آب‌های سطحی برداشت داشته‌ایم.

او بیان کرد: در خراسان رضوی نسبت آبی که از سفره‌های زیرزمینی برداشت می‌شود بیش از آب باران یا برگشت آب‌های پساب است، میزان برداشت آب از چاه‌های خراسان رضوی در ۴۰ سال گذشته بیش از ۴۰ میلیارد مترمکعب از آب‌های زیرزمینی بوده است.

وی با بیان اینکه بر اساس مطالعات صورت گرفته ۳۴ دشت از ۳۷ دشت محدوده مطالعاتی ما دشت ممنوعه و بحرانی اعلام شده است، اضافه کرد: توسعه سه برابری مساحت کشاورزی، افزایش صنایع پر آب طلب و جمعیت بیش‌ازحد استان در ۴۰ سال گذشته سبب شده که برداشت آب از سفره‌های زیرزمینی به بالاتر از حد مجاز برسد. مثلاً در شهر مشهد فرونشست‌ها به محدوده قاسم‌آباد رسیده که اگر مدیریت نکنیم تا کمتر از ۱۰ سال دیگر این فرونشست‌ها به محدوده حرم رضوی خواهد رسید.

او با بیان اینکه ما چاره‌ای جز کاهش حجم برداشت آب در خراسان نداریم، به سند پایداری آب استان اشاره کرد و گفت: بر اساس محورهای این سند دیگر چاه‌های کشاورزی، صنعت و خدمات بدون کنتور اجازه فعالیت نخواهند داشت، چاه‌های غیرمجاز با حجم آب ۵۰ متر و بیشتر مسدود خواهند شد، چاه‌های نیروگاه‌های برق با آب‌های پساب تعویض خواهد شود، صنایع پرآب‌طلب فولاد و پتروشیمی به‌جز صنایع غذایی، بسته‌بندی آب و نوشابه، با پساب‌های شهری فعال خواهند بود و کشاورزی سنتی ما به سمت کشاورزی مدرن خواهد رفت.

مشترکان مورد نظر در دسترس نیستند

با وزارت صمت چندین بار برای رسیدن به پاسخ این سؤال که چطور بدون توجه به طرح سند آمایش سرزمین و کار کارشناسی توسط وزارت، نمایندگان مجلس با رایزنی، لابی‌گری و یا هر عنوان دیگری موفق می‌شوند مجوز احداث کارخانه‌های فولاد، سیمان و پتروشیمی را که جزو صنایع آب بر و یا شاید هم آب طلب در دنیا و نه‌تنها کشور ما محسوب می‌شوند را برای استان‌هایی که با دشت‌های بحرانی و ممنوعه مواجه هستند، اخذ کنند تماس می‌گیرم که متأسفانه بی‌نتیجه ماند.

در ادامه برای یافتن پاسخی قانع‌کننده در این خصوص به سراغ نمایندگان مجلس رفتم که ابتدا نمایندگان پس از شنیدن این سؤال یا وقت نداشتند و یا تلفن‌های آنان دیگر در دسترس نبود.

اما پس از پیگیری‌های مکرر نماینده مردم سبزوار در مجلس شورای اسلامی حاضر به پاسخگویی شد و با بیان اینکه مجوز احداث کارخانه‌های فولاد، پتروشیمی و سیمان را وزارت صمت اعطا می‌کند، گفت: متأسفانه در گذشته به دلیل نفوذهایی که وجود داشته مجوز ایجاد برخی طرح‌ها در مناطق ممنوعه و بحرانی صورت گرفته که این مهم نشان از این است که به طرح آمایش سرزمین خیلی توجه نشده و نتیجه‌اش امروز چیزی جز بحران آب و فرونشست زمین در اکثر نقاط کشور نیست.

بهروز محبی با بیان اینکه در حال حاضر سند آمایش سرزمین توسط دولت تهیه شده، اما ایراداتی دارد، افزود: مجلس نیز برای تسریع در این موضوع اقداماتی را در دستور کار قرار داده اما درنهایت این دولت است که باید نگاه ویژه و خاصی به این مسئله مهم داشته باشد تا مناطق در خطر ما بیش از این دچار بحران نشوند.

وی بیان کرد: گاهی به دلیل یک نگاه خاص به یک صنعت و تنها تأکید بر یک بُعد مانند اشتغال، مجوز احداث هر کارخانه‌ای را در مناطق ممنوعه و بحرانی می‌دهیم که متأسفانه بعدها مشکل‌ساز می‌شود. آب شهرستان سبزوار از منطقه داورزن تأمین می‌شود اما اکنون این منطقه به دلیل برداشت‌های بی‌رویه از منابع زیرزمینی با فرونشست زمین مواجه شده و مشکلاتی را ایجاد کرده که بعضاً صنایع و سو مدیریت‌ها در گذشته در آن بی‌تأثیر نبوده است.

او ادامه داد: بنابراین عده‌ای فکر می‌کنند باید به هر نحوی هر صنعتی را بدون پیوست اقتصادی، صنعتی و خدماتی وارد استان خود کنند. مثلاً در یزد شرکت فولاد آن آب را از خلیج‌فارس و دریای عمان به کارخانه منتقل می‌کند که شاید در وهله نخست این نگاه بوده که از فاضلاب و پساب آن می‌توان برای این صنعت استفاده کرد اما در واقع این‌گونه نیست و نشد.

نماینده مردم سبزوار در مجلس شورای اسلامی گفت: در بودجه سال ۱۴۰۱ طرح‌های آبخوان و آبخیزداری به‌صورت جدی در دستور کار قرار گرفت و قرار شد مبالغی از چاه‌های عمیق دریافت شود که ۷۵ درصد این مبلغ به‌صورت مستقیم به طرح‌های آبخوان و آبخیزداری برگردد و همچنین انتقال آب از خلیج‌فارس و دریای عمان به استان‌هایی که با کمبود آب مواجه هستند اختصاص یابد.

باز هم رد پای انسان

اما کارشناسان محیط‌زیست از زاویه‌ای دیگر به مسئله فرونشست زمین نگاه می‌کنند، با یکی از کارشناسان محیط‌زیست استان در این رابطه تماس می‌گیرم، وی با بیان اینکه پدیده فرونشست زمین در اغلب دشت‌های ایران در حال رخ دادن است، افزود: پدیده فرونشست با شروع خشک‌سالی‌ها و افزایش برداشت آب‌های زیرسطحی تشدید می‌شود و در چند سال اخیر شتاب بیشتری پیدا کرده و بر اساس گزارش‌ها، در برخی از مناطق استان مانند نیشابور، جوین و کاشمر، میزان فرونشست زمین بیش از تصور ماست.

او مهم‌ترین عامل فرونشست زمین را استحصال بی‌رویه آب زیرزمینی و افت شدید سطح آب زیرزمینی بیان کرد و ادامه داد: استفاده بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی علاوه بر افت شدید سطح سفره‌های آب زیرزمینی و فرونشست دشت‌ها، بحران دیگری را نیز به‌صورت کانون‌های گرد و غبار بعضاً پدید آورده است.

این کارشناس محیط‌زیست تأکید می‌کند: براساس آمارهای رسمی در اتحادیه اروپا اگر میزان فرونشست زمین با عدد ۴ میلی‌متر مواجه شود در آن محدوده اعلام وضعیت بحرانی می‌کنند که این در برخی از دشت‌های استان ما ازجمله نیشابور به حدود ۸۶ میلی‌متر رسیده یعنی چیزی حدود بیست برابر استاندارد جهانی و این یعنی شاید به‌نوعی یک فاجعه‌ای بزرگ در حال رخ دادن است، اما مشخص نیست چرا مدیران با نگاه و دغدغه‌ای ویژه به این مسئله توجه نمی‌کنند.

وی گفت: ما در قبال برداشت آب از سفره‌های زیرزمینی، بهره‌وری بسیار اندکی داریم به‌خصوص در بخش کشاورزی که با استفاده از روش کشت غرقابی این آب‌ها را از زمین خارج کردیم.

او افزود: با وقوع پدیده فرونشست در زمین کشاورزی آن زمین برای همیشه قابلیت کشت را از دست می‌دهد، زیرا زمین به علت از دست دادن خلل و فرج دیگر امکان برگشت به حالت اول آبگیری و ظرفیت ذخیره آب را ندارد؛ حتی اگر باران و برف خوبی هم بیاید باز هم هرگز این سفره‌ها آبگیری نمی‌شود و این بزرگ‌ترین مشکل و تهدید جبران‌ناپذیر است.

راهکار چیست؟

نکته غم‌انگیز ماجرا اینجاست که طبق آمارهای جهانی ایران رکورددار فرونشست زمین در دنیاست و رتبه چهارم فرونشست زمین با نرخ بالا را از آن خود کرده است. در این بین استان خراسان رضوی از سال‌ها قبل با خشک‌سالی‌های بسیار شدید مأنوس بوده و بیشترین نرخ فرونشست کشور را به خود اختصاص داده و در این میان تغییرات اقلیمی، خلأ مدیریت در مصرف آب در بخش‌های مختلف شهری و صنعت، استفاده از روش‌های سنتی آبیاری در بخش کشاورزی، برداشت‌های بی‌رویه از منابع زیرزمینی و… نیز پهنه استان خراسان رضوی را با تشدید فرونشست زمین مواجه کرده است.

درهرحال اگر امروز به فرونشست زمین توجه نکنیم، در آینده‌ای نه‌چندان دور با بحران‌های امنیت غذایی، کشاورزی و مهاجرت مواجه می‌شویم، به نظر می‌رسد تا زمانی که تمام نهادهای مسئول از مدیریت بحران تا دستگاه‌های متولی مانند وزارت نیرو، وزارت جهاد کشاورزی، سازمان حفاظت محیط‌زیست و نهادهای نظارتی عزمی جدی برای مقابله با نشست‌های خطرناک زمین نداشته باشند، همچنان با اهمال و بی‌توجهی مردم و مسئولان مواجه خواهیم بود. چرا که رهایی از این بحران فقط با برنامه‌ریزی صحیح و اعمال روش‌های مدیریتی در بهره‌برداری صحیح از آب موجود امکان‌پذیر خواهد بود.