طرحی برای احیای ذخایر علمی و فرهنگی سبزوار؛ ضرورت راه اندازی کتابخانه و پژوهشگاه مرجع علم و فناوری

سبزواریان – علی نورآبادی: – “بیهق نام قدیم ناحیه‌ای است از خراسان که سبزوار حالیه شهر عمده آن است. و علما و فضلای لایعد و لایحصی در هر عصر و قرنی همواره ازین سرزمین برخاسته اند که کتب تواریخ و رجال و تذکره های شعرا و معاجم شیوخ و طبقات محدثین و فقها مشحون بذکر آنهاست. مانند ابوبکر احمد بن الحسین بیهقی از اشهر مشاهیر علمای اهل سنت صاحب سنن و دلایل النبوه،‌ و مانند ابوالفضل محمد بن الحسین بیهقی دبیر غزنویان و مورخ مشهور صاحب تاریخ مسعودی معروف به تاریخ بیهقی،‌ و مانند ابوالحسن علی بن زید بیهقی صاحب همین تاریخ بیهق و غیرهم و غیرهم.”

مقدمه علامه قزوینی بر کتاب “تاریخ بیهق” با این جملات شروع می شود. در خود کتاب هم بیهقی بخش مهم و جالبی با عنوان “غرایب بیهق” می آورد و می نویسند:

– “در غرایب چیزها که از بیهق خیزد که بدان منفرد است از بقاع و نواحی دیگر:
اول: فضلا و ادبا باشند، که بیهق را در ایام گذشته تهامه صغری خوانده اند از کثرت فضلا و ادبا که اینجا بوده اند،‌و امروز که ملت طراوت علم منسوخ شده است و همم طلاب ادب در مهاوی قصور و نقصان افتاده هنوز سی شخص زیادت باشد که ایشان در صناعت ادب و معرف لغت عرب کامل باشند و ایشان را نظم و نثر دست دهد.
دوم: خطاطان ناسخند، و این از غرایب باشد که خطاط نساخی تواند کرد، و این هم از عجایب روزگار باشد…
سوم: علمای بزرگ خیزند در این خاک در انواع علوم اما تا در خاک بیهق باشند هیچ رتبت و درجه نیابند، مگر غربت و سفر بر وطن اختیار کنند تا از علم خویش برخورداری یابند.”
چهارم…
کتاب بی نظیر اما غریب “تاریخ بیهق” اثر ارزشمند ابوالحسن علی بن زید بیهقی را برای معرفی در نخستین نشست کتابخوان سبزوار خوانم. دو بخش این اثر واقعا حیرت انگیز بود؛ یکی همین بخش غرایب بیهق که واقعا خواندنی است. بیهقی در این بخش حدود ۳۰ نمونه غریب که منحصر به منطقه بیهق است می آورد. و دوم، بخش بزرگان، علما و اندیشمندان بود که قسمت بیشتر کتاب را به خود اختصاص داده است. بیهقی در این بخش اسامی حدود ۲۰۰ نفر از علما و اندیشمندان منطقه بیهق را به همراه معرفی کوتاهی از آنها می آود. هر کدام از این علما از سرآمدان عصر خود در علوم مختلف بودند و بیهقی تاکید دارد که هر کدام از آنها که اثر و کتابی داشته اند ذکر کند. تنها دو نمونه را در این جا می آورم:
۱- الامام النادر ظهیرالدین علی بن شاهک القصاری
مولد و منشا او قصبه سبزوار است. اولا از اهل بیوتات و خاندان صلاح است از جوانب، و در عهد صبی حس بصر او را خلل رسیده است{نابینا شد}. و او با فقد بصر در علم قرآن و نحو و وجوه قرائات از مشهور و شواذ بغایت رسید. بعد از آن در علوم ادب و لغت و نحو و توابع آن، بعد از آن در علوم فقه و مناظره و در اصول و امثال این، و در علوم حکمت و معقولات قصب السباق {گوی سبقت} ربوده،‌ و در علوم حساب و ریاضی از اقلیدس و مجسطی بغایت رسیده، و از نوادر جهان و عجایب روزگار که در هیچ تاریخ و عهد نشان نداده اند آن است که این امام اشکال اقلیدس و مجسطی بیان کند شاگردان را به روشن ترین وجهی و تفهیم کند به آسان ترین طریقی، و سال هاست تا تقویم کواکب در این دیار او می کند، از زیج حروف بر وی املا می کنند و او در خیال آن ضبط می کند و حساب اوساط و اوجات و مقومات و عروض و تسییرات کواکب استخراج می کند. و نسخه تقویم او به اطراف سفر می کند و بدان اسباب معاش او را مددی می باشد. و بیشتر چنان باشد که منجمان حاذق بینا زیج در دست و تخته در پیش در حساب خطا کنند و این امام را بی بصر و نظر خطا نیوفتد، و ذلک فضل الله یوتیه من یشاء و الله ذو الفضل العظیم. (تاریخ بیهق، ص ۲۴۰)
۲- الشیخ الرئیس ابوالقاسم علی بن محمد بن الحسین بن عمرو…
و این خواجه ابوالقاسم چهار مدرسه در قصبه بنا کرد چهار طایفه را،‌ حنفیان را بنام جد من امام ابوالقاسم عبدالعزیز بن یوسف، و هنوز معمور است. و شافعیان را مدرسه بنا کرد در محله نوکوی از جهت امام ابوالحسن حنانی واعظ، و امروز معمور است. کرامیان را یکی در محله شادراه،‌ و از آن اثری نمانده است. سادات و اتباع ایشان را و عدلیان و زیدیان را یکی در محله اسفریس بنام امام سعید علی بن ابی الطیب، و اثر آن هنوز مانده است. (همان،‌ ص ۱۹۴)
تازه این تعداد علما و اندیشمندان تا عصر بیهقی یعنی قرن ششم هجری است و بعد از آن تحقیق و پژوهش جامعی درباره معرفی علما و بزرگان بیهق صورت نگرفته است. حتی خود ما هم هیچ کدام از آنها را نمی شناسیم و برای معرفی آنها کاری نکرده ایم. همین “تاریخ بیهق” آخرین بار در سال ۱۳۱۰ منتشر شده و الان نایاب است. البته ظاهرا قرار است دانشگاه مشهد آن را تجدید چاپ کند. آیا این برای ما و بویژه برای جامعه دانشگاهی شهرستان -با این همه دانشگاه و استاد و دانشجو- مایه شرمندگی نیست که آن را دانشگاه دیگری منتشر کند؟ این کتاب به نوعی سند هویتی ماست و باید خودمان برای تصحیح مجدد و تجدید چاپش پیش قدم شویم.
خوشبختانه چند ماهی است شورای مسئولان دانشگاه های سبزوار تشکیل شده و تا کنون نیز چند جلسه برگزار کرده است. از مباحث و محتوای این جلسات اطلاع دقیقی نداریم چون این شورا سخنگویی ندارد و دیگر اعضا هم تا کنون گزارش دقیقی و جامعی از آن ارائه نکرده اند. اما در هر صورت اصل شکل گیری این شورا برکاتی دارد و باید آن را باید به فال نیک گرفت. مهم ترین فایده آن هم اطلاع مسئولان دانشگاه های منطقه سبزوار از کارها و فعالیت های همدیگر و جلوگیری از موازی کاری است. همچنین همفکری، هماهنگی و هم افزایی از دیگر حسنات این شوراست. در کنار همه تصمیمات و مصوبات، احیای ذخایر علمی و فرهنگی سبزوار هم باید یکی از کارهای اصلی این شورا باشد. احیای ذخایر علمی و فرهنگی شهرستان بر اساس طرح مشخصی و با برنامه باید صورت گیرد:
۱- قبل از هر چیز باید در کتابی همه این علما، بزرگان و اندیشمندان گردآوری و معرفی شوند. به روایتی منطقه بیهق و سبزوار کنونی حدود ۴۰۰۰ اندیشمند صاحب اثر دارد. این بزرگان باید در اثری شبیه دایره المعارف معرفی شوند.
۲- قدم بعدی آن است که باید پژوهش میدانی گسترده ای برای فهرست کردن همه آثار و نسخ خطی مربوط به علما و اندیشمندان منطقه سبزوار صورت گیرد. این پژوهش شامل همه کتابخانه های بزرگ داخلی مانند کتابخانه ملی، آستان قدس، آیت الله مرعشی نجفی در قم، مجلس و غیره و همچنین کتابخانه های معتبر خارجی مانند کتابخانه های شبه قاره هند، ترکیه، کتابخانه ملی انگلیس، فرانسه و غیره می شود. مثلا خودم در سفری به افغانستان، نسخه خطی یک از آثار ملاحسین کاشفی را در آرشیو ملی کابل دیدم. الغرض باید در تحقیقی گسترده همه این آثار و نسخ خطی فهرست و مشخصات کامل آنها در کتاب جداگانه ای منتشر شود. با این تحقیق مشخص خواهد شد که چه آثاری داریم و در کجاها نگهداری می شوند. همه کتابخانه هایی که نسخ خطی و قدیمی دارند برای اطلاع پژوهشگران چنین کتاب هایی را منتشر می کنند؛ مثلا کتابخانه ملی یا مجلس تا کنون چندین جلد از فهرست نسخ خطی شان را منتشر کرده اند.
۳- مهم تر از همه آن است که این آثار را به ترتیب اولویت تصحیح، تحقیق و منتشر کنیم. شورای دانشگاه های سبزوار باید در مصوبه جداگانه ای همه دانشگاه های منطقه را موظف کند درصدی از بودجه پژوهشی سالانه خود را برای تصحیح،‌تحقیق و انتشار این ذخایر علمی و فرهنگی اختصاص دهند. حتی می توانند برای بازخوانی و انتشار این آثار تسهیلات ویژه حمایتی و تشویقی در نظر بگیرند. یا می توانند در برنامه ها و جشنواره های علمی و فرهنگی مانند جایزه بیهقی (امسال اعلام شد) و جشنواره رضوی بخش ویژه ای برای تحقیق و احیای ذخایر علمی و فرهنگی شهرستان اختصاص دهند.
۴- تصحیح، تحقیق و انتشار ذخایر علمی و فرهنگی سبزوار به دو شکل می تواند صورت گیرد. روش غیر مستقیم مثلا مسئولان پیگیری کنند تا این آثار به صورت تحقیق دانشجویی، رساله یا پایان نامه به دانشجویان ارائه شوند. و یا پیگیری کنند که تصحیح و تحقیق این آثار، موضوع مقالات و طرح های پژوهشی استادان باشد. روش مستقیم هم آن است که باز در همان شورا که مسئولان همه دانشگاه ها حضور دارند به صورت مصوبه هر دانشگاهی تحقیق و انتشار یک اثر را در سال برعهده بگیرد. به این ترتیب بعد از چند سال تعداد قابل توجهی از این ذخایر علمی و فرهنگی احیا خواهند شد.
۵- همه دانشگاه ها، استادان،‌ پژوهشگران شهرستان باید در این طرح بزرگ مشارکت داشته باشند. به راحتی می شود تقسیم کار کرد و هر دانشگاه و دانشکده ای بر اساس حوزه کاری، رشته، ظرفیت ها و توانایی هایش، تحقیق و انتشار تعداد از آثار را برعهده بگیرد. مثلا دانشکده علوم قرانی ترجمه و انتشار تفسیر ارزشمند “مواهب الرحمان” و یا دیگر آثار آیت الله فقیه سبزواری را کار کند. برخی این تفسیر را هم پایه تفسیر المیزان علامه طباطبایی می دانند. چند سال پیش همایشی برای آیت الله فقیه سبزواری برگزار کردیم اما نمی دانم آیا اثر علمی جدیدی درباره او تولید شد یا نه؟‌ و یا آیا همتی شد که اثار او ترجمه و تجدید چاپ شوند؟ آیا دانشکده علوم قرآنی لااقل به اندازه هزینه ای که برای برگزاری همایش ها صرف می کند برای تصحیح، ترجمه و انتشار دینی و قرآنی بزرگان و مشاهیر سبزوار خرج می کند؟ و یا چندی پیش همایش سربداران را برگزار کردیم، آیا به بهانه این همایش تلاشی برای بازخوانی، نقد و تجدید چاپ آثار موجود درباره این نهضت شد؟ آیا در کمیته های علیم همایش این کارها را در دستور کار داشت؟‌ و یا آیا همزمان با این همایش آثار علمی جدیدی درباره این نهضت تولید شد؟‌ این ها ابتدایی ترین کارهای یک همایش علمی است بنابراین اگر چنین کارهایی صورت نگیرد پس برای چه همایش برپا می کنیم؟ و برای چه این همه هزینه می کنیم؟ هزینه می کنیم که سرمایه علمی تازه ای به داشته های گذشته مان اضافه شود، آیا چنین است؟
تحقیق و انتشار آثار فلسفی حاج ملاهادی سبزواری و دیگر فیلسوفان شهرستان را گروه فلسفه انجام دهد. چرا شرح مثنوی حاجی هنوز باید به صورت چاپ سنگی باشد در حالی که همه دانشگاه های سبزوار دانشکده و رشته ادبیات تا مقطع دکتری دارند؟ تحقیق و تجدید چاپ آثار ادبی را آنها باید برعهده گیرند. تحقیق و باز چاپ آثار مربوط به ریاضی به دانشکده های ریاضی واگذار شود. و قس علی هذا.
۶- بسیاری از این آثار تنها مربوط به سبزوار نیست بلکه جزو ذخایر علمی و فرهنگی اسلام و ایران محسوب می شوند؛‌ بنابراین تحقیق و انتشار آنها در واقع احیای ذخایر علمی و فرهنگی اسلامی و ایرانی است. برای همین مسئولان دانشگاهی ما می توانند برای انتشار آنها با مراکز علمی و فرهنگی کشوری رایزنی و همکاری کنند. می توانند ضمن همکاری با این مراکز از حمایت های مادی و معنوی آنها نیز استفاده کنند.
۷- آثار علمی گذشتگان مان را نباید دست کم بگیریم. هنوز هم در کتاب های آنها مسائل و نکات ارزشمند زیادی وجود دارد که می تواند در تحقیقات روز استفاده شود. حداقل آن است که یافته های آنها می تواند پایه پژوهش های امروز ما باشد. باید بدانیم گذشتگان ما که بودند، چه کردند و تا کجاها رفتند. تحقیقات ما بدون شناخت دستاوردهای گذشته قطعا کامل نخواهد بود. بنابراین آثار گذشتگان مان، ذخیره و گنجینه گرانبهایی است که باید آنها را با تجدید چاپ، بازخوانی و نقد از غربت درآوریم. به عبارت دیگر همان طور که مسئولان دانشگاهی در این شورا آخرین اخبار، پیشرفت ها و دستاوردهای علمی و فناوری کشور و منطقه سبزوار را رصد می کنند باید برای احیا و باز نشر آثار علمی و فرهنگی مفاخر منطقه نیز تلاش کنند. همانطور که از پیشرفت ها و دستاوردهای علمی روز و آوردن آنها به سبزوار نباید عقب بمانیم از احیای گنجینه های علمی گذشتگان هم نباید غفلت کنیم.
۸- این ذخایر چون مربوط به علما و اندیشمندان منطقه سبزوار است باید تا جایی که امکان دارد برای تحقیق و انتشار آنها از استادان، نخبگان و‌ پژوهشگران سبزواری -چه آنهایی که در شهرستان حضور دارند و چه کسانی که در جاهای دیگر هستند- استفاده کنند. بدین ترتیب این کار موجب حمایت، جذب و دلگرمی این پژوهشگران و نخبگان خواهد شد.
۹- هر چه جلوتر می رویم ساخت و راه اندازی کتابخانه و پژوهشگاه مرجع علم و فناوری در سبزوار ضروری تر می شود. با سر و سامان گرفتن دانشگاه فناوری های نوین، این دانشگاه می تواند متولی ساخت و راه اندازی آن باشد. اما شورای دانشگاه ها و دیگر دانشگاه های سبزوار هم قطعا باید کمک کنند تا این کتابخانه و پژوهشگاه ساخته شود. در این کتابخانه و پژوهشگاه باید آخرین کتاب ها، نشریات، نرم افزارها و دیگر منابع علمی، فنی و فناوری روز کشور و جهان گردآوری شود. با افزایش رشته های تحصیلات تکمیلی، ایجاد مراکز رشد و شرکت های دانش بنیان در شهرستان و منطقه ساخت این کتابخانه مرجع ضروری است و باید از اولویت های مسئولان دانشگاهی باشد. اگر این کتابخانه و پژوهشگاه راه اندازی شود قطعا مرجع معتبری برای فعالیت های علمی و فناوری در منطقه خواهد شد. نکته قابل توجه دیگر آن است که کتابخانه و آرشیو علم و فناوری سبزوار باید به گونه ساخته شود که همه نیازهای علمی، پژوهشی، آزمایشگاهی و فناوری منطقه را در سه چهار دهه آینده بر طرف کند. یا نباید ساخت یا باید درست و حسابی ساخت.
۱۰- تحقیق و انتشار این ذخایر علمی کار راحتی نیست؛ تلاش، پشتکار و کار علمی سنگین می طلبد. قرار نیست با شتابزگی کاری را سر هم بندی و به اصطلاح سمبل کنیم. تحقیق و انتشار این آثار، اعتبار علمی و دانشگاهی ما محسوب خواهد شد بنابراین نباید با کارهای ضعیف،‌ کم کاری و سمبل کاری با اعتبار علمی خودمان بازی کنیم.