قالب خودمانی

هرچند در داروخانه‌ها، فروشگاه‌ها و سوپر مارکت‌ها انواع شامپوها و صابون‌های لوکس با مارک‌هایی متفاوت، به چشم می‌خورد ولی هنوز هم که هنوز است، صابون سنتی سبزوار در قفسه عطاری‌ها و مغازه‌ها محبوبیت خود را حفظ کرده است و طرفداران پروپاقرصی دارد. صابونی که شاید، در صورت سبزواری نبودن به سر و جامه‌ات نخورده باشد ولی خیلی به چشم و گوشت خورده است. البته لازم به ذکر است برند مشهور صابون سنتی که در شهرهای شمالی و کویری از آن استفاده می‌شود، همان صابون مراغه است که می‌توان به آن لقب «بهترین صابون سنتی دنیا» را داد که قدمتی بیش از ۱۵۰ سال دارد. البته به‌طورکلی صابون، درگذشته برای تمیز کردن، درمان جراحت‌های پوستی و رنگ کردن مو و مرهم مورداستفاده قرار می‌گرفته است و گفته می‌شود حدود ۶۰۰ سال پیش از میلاد مسیح، توسط فینیقی‌ها ساخته‌شده است ولی تا قرن دوم میلادی به‌عنوان یک ماده شوینده ناشناخته مانده بود تا اینکه جالینوس پزشک به‌عنوان ماده شوینده از آن نام برد. کشورهای ایتالیا، فرانسه و اسپانیا از مراکز اولیه تولید صابون هستند. صابون از سال‌های ۱۷۹۱ تا ۱۸۷۰ مدام در حال تغییر شکل و کیفیت بوده تا اینکه به شکل امروزی درآمده است. اکنون پای صحبت‌های صابون ساز شهرمان می‌نشینیم:

علی اکبرمیرچولی هستم متولد ۱۳۳۵ در روستای برازق. اولین و قدیمی‌ترین صابون‌ساز در سبزوار آقای پیله‌وری بوده که ایشان صابون‌سازی را در تهران یاد گرفته بودند. ایشان حدود پنجاه سال پیش فوت کردند و هر دو پسرش این شغل را از پدرشان آموخته بودند که یکی از آن‌ها فوت کرده و دیگری در تهران به شغل دیگری مشغول است. پدرم حدود شصت سال سابقه صابون‌سازی دارد و فعلاً به خاطر پا‌به‌سن بودن این کار را کنار گذاشته است. در سبزوار حدود ۹ کارگاه صابون‌سازی وجود دارد که دارای سابقه ۱ تا ۹ سال هستند و بنده سابقه ۳۷ ساله دارم. فرزند پسری ندارم، در کارگاهم دو تا شاگرد مشغول به کار هستند، البته فوت کوزه‌گری دست خودم است و موقع تولید صابون خودم در کارگاه حضور دارم. کار فروش در مغازه به عهده خودم است. فروشمان فقط در سبزوار به مغازه‌ها و عطاری‌ها است، همکارانم در شهرستان‌های اطراف سبزوار هم فروش دارند ولی چون حوصله معامله با اطراف سبزوار را ندارم و همچنین به خاطر اینکه سابقه زیادی در صابون‌سازی دارم و در سبزوار مشتری‌های ثابتی دارم فروشم فقط در سبزوار است. کارگاهم دارای مجوز است، بهداشت هرسال چهار بار از کارگاهمان بازدید می‌کند و نمونه به مشهد می‌فرستند. این نوع صابون در مراغه، اصفهان، ملایر و در شهرهای خراسان رضوی فقط در مشهد و سبزوار تولید می‌شود. بنابر گفته‌های پدرم قبل از وجود این صابون مردم با گیاهی بنام اشوو که از کوه‌ها جمع‌آوری می‌کردند به شست‌وشوی تن و لباس می‌پرداختند و فقط همان گیاه، ماده شوینده در سبزوار بوده است. حدود ۱۲۰ سال پیش که در اکثر شهرهای ایران ماده شوینده‌ای نبوده این صابون توسط آقای پیله‌وری به سبزوار آورده شده است.

مواد اولیه صابون: چربی گاو و گوسفند و سود سوزآور و آب است. چربی‌ها را قبلاً از اصفهان می‌آوردند ولی حدود ۱۶ سال است که از قصابی‌های سبزوار پیه‌ها را تهیه می‌کنند. سود سوزآور را هم از بندر امام، اصفهان و تهران می‌آوریم. (مس‌فروشی‌ها هم سود سوزآور موردنیاز خودشان را از ما تهیه می‌کنند) سود سوزآور در حال حاضر با کرایه برایمان ۲ هزار تومان است و پیه‌ها که از قسمت چربی قلوه گاو و گوسفند است کیلویی ۱۶۰۰ تومان است. قیمت صابون‌ها از ۱۰۰۰ تومان تا ۴۵۰۰ تومان متغیر است و علت آن به خاطر تر و خشک بودن صابون است هر چه بیشتر در آفتاب باشد ارزش شویندگی آن و قیمتش بیشتر است. درجه رنگ صابون‌ها متفاوت است. صابون‌های روشن‌تر از پیه گوسفندی است که صفرا دارد و صابون‌های تیره از پیه گاو درست شده (خنک است) و در تهیه صابون‌هایی که رنگ معمولی دارند از هر دو پیه استفاده شده است.

روزانه ۹۰۰ کیلو تا یک‌تن تولید می‌کنیم. نهایتاً هفته‌ای سه تا چهار روز کار می‌کنیم ولی در زمستان هفته‌ای یک روز تولید می‌کنیم. صابون زمستانی و تابستانی داریم که تفاوت آن‌ها در آفتاب خوردنشان است. اگر آفتاب نخورد و در سرما باشد شکل و رنگ خوبی ندارد. به خاطر همین تولیدمان در زمستان بسیار کم است. بعضی از مشتری‌ها برای شست‌وشوی سر خرید می‌کنند و عده‌ای فقط برای لباس می‌برند. به‌اندازه عدس ریز و خورد می‌کنند و به‌جای پودر لباس‌شویی استفاده می‌کنند یا با پودر مخلوط می‌کنند می‌گویند لباس‌ها خیلی تمیزتر می‌شود.

و اما نحوه تولید صابون: چربی‌ها را در کارگاه‌ها داخل پاتیل‌ها می‌گذاریم زیرش را روشن می‌کنیم سپس داخلش آب می‌ریزیم و کمی سود سوزآور. سود دادن به تخصص چشمی نیاز دارد. سود را در چند مرحله (۷ الی ۱۰ بار) اضافه می‌کنیم که چربی‌ها آب شود. صابون را در عرض چهار ساعت هم می‌شود درست کرد ولی من به نصیحت پدرانه عمل می‌کنم و ۲۴ ساعت در پاتیل می‌گذارم سپس شیرفلکه پاتیل را باز می‌کنیم و مایع صابون را که هنوز شل است داخل دریاچه‌ها یا قالب دان انتقال می‌دهیم. دوباره ۲۴ ساعت در دریاچه می‌ماند. وقتی شکل اولیه صابون را گرفت، ابتدا به‌صورت خشتی و قالبی درمی‌آوریم و حدود ۸ ساعت در هوای آزاد زیر نور آفتاب می‌گذاریم و سپس این قطعات بزرگ و سخت را به قطعات کوچک‌تر تقسیم می‌کنیم و در مرحله آخر هم چند روز جلوی آفتاب می‌ماند. البته به مقداری از صابون‌ها برای تقویت پیاز مو، سدر، مورد و کتیرا اضافه می‌کنیم که در آن صورت، صابون رنگ تیره‌تری پیدا می‌کند.

*منتشر شده در شماره ۱۹ هفته نامه ستاره شرق