معادن، گنجی نهفته در دل کویر سبزوار

(منتشر شده در شماره ۱۷۹ ماهنامه ستاره شرق)

حمید دلاوری

معدن به‌عنوان یکی از منابع و مواهب خدادادی از ظرفیت‌های مهم اقتصادی یک کشور محسوب می‌شود. توسعۀ صنایع مرتبط و فرآوری مواد معدنی علاوه بر ایجاد ارزش افزوده، اشتغال و کارآفرینی را به همراه دارد.

منطقۀ سبزوار با بهره‌مندی از ۱۶۸ معدن یکی از قطب‌های معدنی کشور و خراسان رضوی به شمار می‌رود. با وجود ظرفیت‌ها و پتانسیل‌های مواد معدنی تاکنون تحول چشمگیری در حوزه اشتغال و کارآفرینی در این بخش حاصل نشده است.

بهره‌مندی از وجود معادن بی‌نظیر و استفادۀ بهینه از این ظرفیت‌ها در کنار مزایای تجاری و صنعتی دیگر، عاملی برای شتاب اقتصادی شهرستان سبزوار است اما یکی از چالش‌های پیش رو، خام‌فروشی مواد معدنی است که به‌منظور ایجاد ارزش‌افزوده و کارآفرینی بیشتر، فرآوری در این بخش ضرورتی مهم محسوب می‌شود.

به‌منظور اطلاع بیشتر از ظرفیت‌های معدنی شهرستان سبزوار و نقش آن در توسعه اقتصادی منطقه با شهرام طلوع فکور رئیس اداره صنعت، معدن و تجارت سبزوار به گفت‌وگو نشستیم.

سبزوار هرچند از دیرباز به‌عنوان شهری تجاری معروف است اما در دهه‌های اخیر در بخش صنعت نیز جهش محسوسی داشته است. یکی از مزایای صنعتی سبزوار، حوزه معدن است ابتدا در این باره توضیحی داشته باشید.

همان‌طور که گفتید یکی از ظرفیت‌های مهم سبزوار وجود معادن غنی است. در این منطقه ۱۶۸ معدن با مواد معدنی مختلف وجود دارد. بخش معدن از مزیت‌های اقتصادی منطقه است که توسعۀ آن نقش مهمی در ایجاد اشتغال و توسعۀ اقتصادی منطقه دارد.

سبزوار به لحاظ تعداد واحدهای معدنی از قطب‌های مطرح کشور است و رتبۀ دوم خراسان رضوی را دارد. از مجموع ۱۶۸ معدن منطقه، ۲۳ مورد آن در شهرستان جغتای، ۱۰ مورد در جوین، ۱۶ معدن در خوشاب، ۲۸ مورد آن در داورزن، ۱۷ معدن در ششتمد و ۷۴ معدن در سبزوار قرار دارد.

عمده مواد معدنی منطقه چه موادی است؟ تاکنون برای چه تعداد معدن پروانه بهره‌برداری صادر شده و میزان سرمایه‌گذاری و اشتغال در این حوزه چقدر بوده است؟

این منطقه از تنوع مواد معدنی برخوردار است چنانکه انواع کانی‌های فلزی و غیرفلزی شامل کرومیت، منگنز، مرمریت سنگ آهک، گچ خاکی، انواع سنگ‌های ساختمانی و سنگ لاشه، مس، کان سنگ طلا، معادن فسفات و سیلیس از مهم‌ترین قابلیت‌های معدنی آن به شمار می‌رود و این‌ها ظرفیت بالایی در ایجاد اشتغال دارند.

معدن، جایگاه ویژه‌ای درمجموع فعالیت‌های اقتصادی شهرستان دارد و طی سالیان گذشته ۱۰۸ مورد پروانه بهره‌برداری برای واحدهای معدنی با میزان ذخیره ۹۹۶ میلیون تن صادر شده است. در بخش سرمایه‌گذاری نیز ۱۰۵ هزار میلیارد تومان سرمایه‌گذاری صورت گرفته است. همچنین ۱۳۰۰ فرصت شغلی مستقیم در بخش معدن و صنایع معدنی سبزوار ایجاد شده که با توسعۀ واحدهای فرآوری این میزان اشتغال افرایش می‌یابد.

خام‌فروشی یکی از چالش‌های بخش معدنی کشور است که سبب کاهش بهره‌مندی از مواهبت الهی در حوزه توسعه و اشتغال می‌شود. برای جلوگیری از این پدیده چه اقدامات مؤثری صورت گرفته و چه برنامه‌های پیش‌رو دارید؟

منطقۀ سبزوار به لحاظ تنوع مواد معدنی از قطب‌های معدنی مطرح کشور است. خام‌فروشی مواد معدنی سبب می‌شود تا سود ناشی از ارزش‌افزوده این مواد معدنی نصیب مردم منطقه نشود لذا باید با سرمایه‌گذاری تحول بزرگی را در اقتصاد منطقه ایجاد کرد.

جلوگیری از خام فروشی در مسیر افزایش ارزش‌افزودۀ محصولات معدنی، یکی از اهداف اداره صنعت، معدن تجارت سبزوار است. طی سال‌های گذشته یک واحد فراوری کنسانتره کرومیت به بهره‌برداری رسیده است، چنانکه مادۀ معدنی کرومیت این منطقه تا پیش از راه‌اندازی کارخانه فرآوری به‌صورت خام خارج می‌شد. با بهره‌برداری این واحد فرآوری و عیارسازی ماده خام کرومیت استخراجی از معادن منطقه، نه‌تنها محصولی جدید به سبد تولیدات معدنی افزوده شد، بلکه با پایان دادن به خام‌فروشی کرومیت زمینه صادرات محصول فراوری شده نیز فراهم شد.

یکی دیگر از اقدامات صورت گرفته جذب سرمایه‌گذار خارجی در زمینۀ تولید فرو سیلیکو منگنز بوده است و نیز ۲۸ واحد فرآوری شن، ماسه و خاک رس در سطح این منطقه فعال است.

یکی از ظرفیت‌های سرمایه‌گذاری معدنی منطقۀ سبزوار، مرتبط با ماده معدنی منگنز و صادرات آن است. به لحاظ معادن منگنز و ذخیره این ماده معدنی ۲۵ واحد معدنی منگنز با ذخیره افزون بر ۱۴۳ هزار تن در منطقه وجود دارد که ذخیره بالا در تأمین نیاز داخلی است.

بهره‌برداری معادن در کنار فرصت‌های اقتصادی آن‌ها، مشکلاتی را برای مناطق هم‌جوار خود ایجاد می‌کند. انفجار معادن و همچنین گردوغبار ناشی از استخراج آن به حوزه کشاورزی، محیط زیست و بافت مسکونی مناطق روستایی آسیب جدی وارد کرده است در این باره چه راهکارهایی اندیشیده شده است؟

مقررات و ضوابط مشخصی برای انجام انفجار در فعالیت‌های معدنی تعیین شده که در آن مسائل محیط زیستی، فیزیکی، اجتماعی، امنیتی و محاسبات ارتعاش و امواج انفجار لحاظ شده است.

وجود معادن در کنار بروز گرد و خاک و نارضایتی محدود، منافع فراوانی برای مناطق مجاور خود دارد واحدهای معدنی سبب ایجاد ثروت، اشتغال و ارتقای زیرساخت‌های عمرانی در مناطق هم‌جوار خود می‌شود. بخشی از عواید معادن صرف جاده‌ها، زیرساخت‌های عمرانی، احداث و بهسازی مساجد و مدارس مناطق می‌شود. از طرفی در مناطق روستایی هم‌جوار با معادن علاوه بر رونق اشتغال، مهاجرت معکوس رخ داده است.

 از محل بازگردانی بخشی از حقوق دولتی معادن، طرح‌های زیرساختی شامل احداث راه دسترسی به معادن اجرا می‌شود که روستاهای هم‌جوار معادن نیز از این خدمات بهره‌مند می‌شوند. همچنین ماشین‌آلات بخش معدن هنگام بروز بحران به کمک ستاد مدیریت بحران و مناطق آسیب‌دیده می‌شتابند.

با توجه به نام‌گذاری سال جاری به نام «تولید؛ دانش‌بنیان، اشتغال آفرین» در بخش معدن چه برنامه‌ای برای تحقق این موضوع دارید؟

ادارۀ صنعت، برنامه‌محور است و بر اساس برنامه‌ها امور را پیگیری می‌کند و در امر تولیدِ دانش‌بنیان و اشتغال‌آفرین نیز پیشگام است. بنا داریم در بخش‌های معدن از ظرفیت شرکت‌های دانش‌بنیان استفاده شود.

یکی از برنامه‌های دیگر به‌منظور بهره‌مندی از ظرفیت دانشجویان، درخواست ایجاد واحدهای دانشگاهی در حوزۀ معدن است در این راستا تفاهم‌نامه‌ای از طریق خانه صنعت معدن با دانشگاه حکیم در حال انجام است که با اجرای آن مشکلات بخش صنعت و معدن برطرف شود.

مهم‌ترین برنامه‌های ادارۀ صنعت در راستای بهره‌وری بیشتر در حوزه معدن چه مواردی است؟

پیرامون رفع مشکلات حوزه معدن و بهره‌وری بیشتر از پهنه‌های معدنی تاکنون نشست‌های مختلفی با نمایندگان مجلس شورای اسلامی، مسئولان و دستگاه‌های اجرایی برگزار شده است. همچنین با ایجاد نمایندگی نظام مهندسی، فرآیند جوازهای تأسیس، واگذاری زمین و عملیات اجرایی تسهیل شده است.

از دیگر اقدامات، ساماندهی وضعیت معادن، نظارت بر نحوۀ عملکرد بهره‌برداران و ارسال گزارش نظارتی به اداره کل صنعت استان بوده است. واریز حقوق دولتی بخش معدن به حساب خزانه دولت نیز آثار مثبتی در کمک به ارتقای زیرساخت‌های عمرانی محدوده معادن داشته است.

یکی از برنامه‌های پیش رو، رفع موانع واحدهای فرآوری ماده معدنی جهت ایجاد اشتغال، افزایش بهره‌وری و پرعیارسازی و جلوگیری از خام فروشی است. همچنین استفاده از ظرفیت بخش خصوصی و همکاری و هماهنگی با نظام مهندسی، خانۀ صنعت و معدن، انجمن تخصصی معادن و صنایع معدنی، همکاری با بخش ایمنی و بهداشت در معادن جهت پیشگیری از حوادث احتمالی و تشکیل کلاس‌های فنی با همکاری نظام مهندسی معدن برخی از برنامه‌ها بوده است. نشست‌های نظارتی بر نحوه عملکرد معادن نیز با منابع طبیعی، محیط زیست، امور آب منطقه و میراث فرهنگی برگزار شده است.

فراخوان بهره‌برداران به‌منظور تحویل برنامه‌های سازمانی، بازدید از معادن خسارت دیده و انعکاس به سازمان متبوع که در محاسبات حقوق دولتی پیگیری‌های لازم صورت گیرد.

اقدامات صورت گرفتۀ اداره صنعت، معدن و تجارت شهرستان سبزوار طی سال گذشته شامل بررسی اولیۀ درخواست مجوزهای برداشت شده موقت ماده معدنی توسط متقاضیان، اجرای طرح‌های عمرانی، بازدید از کارکرد ایمنی معادن و رفع مشکلات، کاهش برداشت غیرمجاز مواد معدنی و همچنین رفع مشکلات معادن از طریق کمیسیون حمایت قضایی در راستای حمایت از تولید بوده است.