مفهوم و معنی «نخل» گردانی

وجود پیکره‌های چوبی در اماکن مذهبی و تکیه‌های عزاداری در مناطق مختلف ایران، به خصوص شهرهای مذهبی و بزرگ، خاصه یزد، خراسان، قم و تهران، چشم هر بیننده ای را به خود جلب می‌نماید و فلسفه وجود آن سوالی است که در ذهن هر بیننده ای ایجاد می‌شود. برخی، با گویش‌های مختلف از آن به «نخل» یا «نقل» نام می‌برند و عده ای برای پیشینه آن تعاریف مختلفی ارائه می‌نمایند.
جامع ترین پژوهش را در این زمینه ـ که تقریباً پاسخ به تمامی‌سوالاتی است که در این حوزه(آئین نخل و نخل گردانی) وجود دارد ـ، علی بلوکباشی دکترای انسان شناسی اجتماعی به انجام رسانیده، ماحصل سال‌ها تحقیق و پژوهش خود را در کتاب «نخل گردانی» که به طرزی ماهرانه و صورتی آکادمیک و دقیق به بررسی تاریخ و فرهنگ و تمدن ایران زمین پرداخته در دسترس عموم قرار داده و اما در مجالی که بتوان به خواست مخاطبان روزنامه پاسخ داد، مراجعه‌ای داشته‌ایم به مقاله‌ای خواندنی به قلم رضا زنجانی طبسی، که در دوبخش تنظیم شده است؛ بخش نخست بررسی آئین نخل گردانی است و بخش دوم بررسی موردی این آئین در شهرستان طبس. بخش نخست همان پاسخی است که بسیاری از سوالات را شامل خواهد شد. توضیح آن که، عنوان این یادداشت دقیقاً همان عنوان مقاله‌ای است که رضا زنجانی طبسی به رشته ی تحریر درآورده است.

> مقدمه
ایران، جامعه‌ای سنتی است که در آن تاریخ با بسیاری از باورها و اعتقادها در آمیخته و رویدادهای تاریخی به شکل روایت‌های اسطوره‌ای بروز می‌کند. مسلمانان ایران هر ساله با نمایش و حمل تابوت‌های تمثیلی شهیدان در مراسم عزاداری ماه محرم می‌خواهند خاطرات رنج و مصائب شخصیت‌های مذهبی را بازسازی کنند. شیعیان ایران، در نمایش‌های آیینی و دسته‌های عزاداری خود در ماه محرم، صندوق‌هایی را به شکل ضریح یا نخل و مانند آن آراسته می‌کنند و به نام تابوت شهدا در گذرگاه‌ها و محله‌ها می‌گردانند و این آیینی است که نسل به نسل حفظ شده است. ساختن تابوت‌های تمثیلی شهدا پیشینه‌ای بسیار دور دارد. عمومیت این مراسم و شهرت نخل در سراسر ایران از سایر رسوم و نشانه‌ها بیشتر است و با توجه به مشاهدات و مطالعات می‌توان گفت که در اغلب نقاط ایران مردم یا نخل دارند و یا آن را می‌شناسند. حتی وسعت حضور و اجرای این آیین، مرزهای ایران را درنوردیده و به وسعت جهان و فرهنگ مسلمانان شیعه برگزار می‌شود . مردم هر ناحیه نخلی در تکیه‌ها و حسینیه‌ها دارند که در عاشورا آن را می‌بندند و همراه اسباب دیگر عزاداری در دسته‌های سوگوار حرکت می‌دهند. با اجرای این مراسم، مردم وقایع قدسی روزگاران گذشته را در زندگی روزانه شان احیا می‌کنند. گویی می‌خواهند به حضور دوباره آن واقعه درزمان حال تحقق ببخشند. در کشور خودمان اصلی ترین مراکز برگزاری این رسم باشکوه و پررمز و راز به طور عمده در شهرها و آبادی‌های اطراف کویر مرکز ایران به چشم می‌خورد یعنی از جنوب خراسان گرفته تا یزد، سمنان، دامغان، خمین، نواحی قم، کاشان، ابیانه، خور و بیابانک، زواره، اردستان، نایین و طبس و … و در بین این مناطق، بیشترین، گسترده‌ترین و شاخص ترین نخل‌ها در استان یزد، متمرکز هستند.
محرم جلوه‌ای از استقامت اهل بیت (ع) است در برابر ظلمی‌که اسلام را در پشت پرده ای سیاه پنهان کرده بود و اکنون بعد از سال‌ها مردم این دیار شیعه با تکرار سنت‌ها تلاش می‌کنند یاد آن شهدای راستین را جاودانه گردانند. صورت‌های تمثیلی و رمزی رفتارهای مذهبی و کاربرد اشیای نمادین درمناسک و مراسم مذهبی دارای معانی ویژه ای است که درک آن‌ها و ارزشیابی آن‌ها با معیارهای بیرون از حوزه تفکرات دینی بیگانه با عقاید مردم تا حدودی دشوار می‌نماید. آیین‌های نخل گردانی و تابوت گردانی در دسته‌های عزادار در ایام سوگواری از این دست عزاداری‌های سمبلیک است. گرداندن تابوت شهادت و نخل گردانی در دسته‌های عزا به منزله لشکریان رزمنده شهیدان اند که حضور قدرت الهی را در جمع عزاداران و پیروزی سپاه حق بر باطل و حیات جاودانه شهیدان را متجلی می‌کند.
این آیین در حالی که به اقتدار و شکوه قدسی شهیدان اشاره دارد، حدیث قدرت خداوند و مقام والای شهید را متجلی می‌کند. ساختن تابوت‌های تمثیلی شهدا پیشینه‌ای بسیار دور دارد . بسیاری از سیاحانی که به ایران سفر کرده‌اند هم جسته و گریخته از این رسم در سفرنامه‌هایشان یاد کرده اند .
مثلاً پیترو دلاواله -که یک جهانگرد ایتالیایی است – در دوره شاه عباس اول به ایران سفر می‌کند و شاهد حرکت دسته‌های نخل گردان بوده است .
در زمان صفویه و چه پس از آن ، در عصر زندیان و قاجار نیز جهانگردان زیادی به ایران سفر کردند و ضمن دیدن شهرهای مختلف ایران ، مطالبی هم در باره سنتهای مذهبی مردم و نخل گردانی نوشته اند. پیشینه رسم نخل گردانی در مراسم عزاداری به دوره‌های پیش از صفویه می‌رسد. بسیاری از نویسندگان هم رسم نخل بندی و نخل گردانی را از بدعت‌های صفویان در ایران دانسته اند . اصولاً نخل به مفهوم درخت خرماست و در اصطلاح عامیانه به هر درخت و درختچه‌ای تزیینی هم نخل گویند. اما در مراسم عزاداری اصطلاح نخل به تابوت واره ای می‌گویند که آن را بر دوش می‌کشند. این وسیله اتاقکی چوبی و حجیم و به شکل مکعب مستطیل است که از چوب بستی
و با یک کف بندی تشکیل شده است . الواری که در کف به کار می‌رود ، معمولاً یک متر بالاتر از پایه‌های ستون‌ها قرار گرفته‌اند . دو سر هر یک از تیرها حدود یک متر از ۴ طرف کف دیواره نخل بیرون آمده و در واقع، دستگیره نخل را تشکیل می‌دهد. شکل ظاهری برخی نخلها جناغی شکل سروی و برخی به صورت یک جناغ قوسی شکل است.البته نخل، شباهتی به درخت خرما ندارد و تا به حال هم نخلی که به شکل درخت خرما ساخته شده باشد، دیده نشده است .
معمولاً نخل را در نخستین دهه ماه محرم و اکثر اوقات دو یا سه روز پیش از تاسوعا می‌بندند . آراستن نخل و بستن آن یک تا چند روز طول می‌کشد و این زمان بستگی به کوچک و بزرگ بودن نخل و مقدار لوازم و اشیا تزیینی و بویژه نوع آذین بندی آن دارد. جالب است با اصطلاح « بابای نخل » هم آشنا شوید. بابای نخل معمولاً فردی است که برای آذین بندی نخل و بستن آن بسیارآزموده و با مهارت است و همان کسی است که در آخر مراسم ، تمام زیورآلات و تزیینات نخل را در صندوقچه یا بقچه ای نزد خود تا سال آینده نگاهداری می‌کند . در بسیاری از روستاها کار نخل آرایی و نگهداری و مراقبت از اشیای تزیینی نخل ، به یک خانواده معین اختصاص دارد .از قدیم الایام در آیین نخل داری و نخل گردانی ، نوعی تقسیم کار و نقش و وظیفه و حقوق اجتماعی برای خاندان قدیمی‌محله‌های شهر و یا ده برقرار بوده است . مردم هم بر طبق سنتهای پدران و نیاکان خود ، وظایف مربوط به نخل بندی و نخل گردانی در هر محل را مختص خانواده‌های مشخصی می‌دانستند . از مقام و منزلت بابای نخل هم که برایتان گفته شد . روز عاشورا نخل سیاه پوش آذین بسته را بلند می‌کنند ، با آداب خاصی می‌گردانند و همراه با دسته‌های سینه زن و زنجیرزن به گذرگاه‌های محله می‌برند . گاهی هم به زیارتگاه یا امامزاده محله یا به محل مجلس عزاداری و روضه خوانی یا به درخانه‌های روحانی بزرگ شهر یا ده حمل می‌کنند. بعضی نخلها بسیار بزرگ و سنگین هستند که دهها مرد تنومند و قوی هیکل هم ممکن است بسختی آن را بر شانه‌های خود حمل کنند .هر دسته ، راهنمایی دارد که در گذرگاه‌های ویژه به حاملان نخل فرمان ایست می‌دهد تا نوحه خوانی و استراحت کرده و احتمالاً نخل کش را هم تعویض نمایند .
حتماً دیده اید که برای بلند کردن نخل، مردان جوان و تنومند به زیر نخل می‌روند و دستگیره‌های چهار جانب آن را می‌گیرند و « یا حسین »گویان آن را بلند می‌کنند و دستگیره‌ها را روی بالشتک‌های پارچه ای که بر سر شانه‌های خود قرار داده اند، می‌گذارند . تعداد نخل کشان هم بستگی به بزرگی و سنگینی نخل دارد . غروب عاشورا و پس از آیین شام غریبان ، نخل را به جایگاه خود در حسینیه یا میدان بر می‌گردانند. بابای نخل اشیا و زیورهای نفیس و گرانبهای نخل را باز می‌کند و در صندوقی قرار داده و به خانه خود می‌برد و تا محرم سال بعد ، از آنها مراقبت می‌کند . می‌دانید کدام حوزه فرهنگی و جغرافیایی ایران از نظر آیین نخل گردانی اهمیت بیشتری دارد؟ در حوزه کویر با همه شهرها و آبادی‌هایش مراسم نخل گردانی با شور و شوق خاصی برگزار می‌شود . هر کدام از شهرهای کویری مراسم نخل گردانی را به زیبایی و شکوه خاصی اجرا می‌کنند . یزدی‌ها در قدیم دو نخل بسیار بزرگ داشتند که یکی از آنها را در میدان امیرچخماق و نخل دیگر را در میدان سید مصطفی خمینی فعلی نگهداری می‌کردند . هر سال در روز پنجم ماه محرم ، آذین بندی نخل را آغاز و این کار ر ا در شب عاشورا به پایان می‌بردند . مردم هم روز عاشورا دسته دسته برای تماشای نخل و هم گرداندن آن به این دو میدان می‌رفتند . نخل کشان یک سردسته داشتند که به هنگام بلند کردن نخل ، خبردار می‌گفت ، جوانان نخل را برداشته و بر دوش خود قرار داده و آن را حرکت می‌دادند. آداب عزاداری محرم از جمله پدیده‌های فرهنگی است که با حفظ عناصر اصول خلاقیت‌های اجتماعی، فرهنگی و اقلیمی‌جوامع مختلف آراسته شده و اگر چه دارای مضامین واحدی است اما به تبع حوزه‌های فرهنگی با نمودهای مختلفی دیده می‌شود .
یکی از مراسم عزاداری که با وسعت زیادی در نقاط مختلف ایران و با تاثیر از شرایط فرهنگی و اقلیمی‌خاص آن مناطق، به اجرا درمی‌آید، مراسم “نخل برداری ” یا “نخل گردانی” است که با مفهوم تشییع پیکر مقدس
سید الشهدا (ع) در روز عاشورا برپا می‌شود.
به نظر می‌رسد عمومیت این مراسم و شهرت نخل در سراسر ایران از سایر رسوم و نشانه‌ها بیشتر است و با توجه به شاهدات و مطالعات می‌توان گفت که در اغلب نقاط ایران مردم یا نخل دارند و یا آن را می‌شناسند . از سال ۱۳۱۳ تا ۱۳۲۰ شمسی که رضاخان مخالفت خود را با این مراسم آشکار کرد ،
مردم ایران به صورت پنهانی و در خانه‌ها مراسم سوگواری را انجام می‌دادند و تحت هیچ شرایطی از این فعالیت عظیم مذهبی دست برنداشتند.
بنابراین، فلسفه پیدایی چنین صورت‌های مثالی و شبیه‌ها و تابوت واره‌ها در رفتارهای آیینی عبادی مردم هر جامعه را باید در فرهنگ دینی همان جامعه و درنظام اعتقادی مردم آن درگذشته‌های دور و در تاریخ اسطوره ای و فرهنگهای درآمیخته آن مردم جست وجو کرد . ازطرفی دیگر، مراسم و مناسک محرم بویژه عاشورا و تاسوعا و ده روزه اول محرم علاوه بر اینکه جنبه مذهبی برای مردم این سرزمین داشته باشد، ریشه در باورهای اسطوره ای و آرمانی آنهادارد و حتی بسیاری از افرادی که چندان پایبند به آداب و سنن مذهبی نیستند، برای این ایام و مراسم و رسومات آن ارزش فراوانی قائلند و بدان پایبندند . سوال اصلی این است که این رسم ورسومات از کجا و کی درمیان شیعیان جهان و البته ایران رواج و رونق یافته؟ این علم و بیرق و علامت‌ها نماد و نشانه چیست؟ ریشه در کدام باور و حادثه تاریخی مان دارند؟ و چگونه با گذشت ایام دستخوش تغییر و تحولات شده‌اند و به شکل امروزی درآمده اند؟ برای یافتن پاسخ سوالات فوق باید پیش از هر بحث و عنوان موضوعی به سابقه و سلیقه و پیشینه تاریخی واسطوره ای این رسم و رسومات پرداخت.

> نخل گردانی در سایر کشورهای جهان
مراسم نخل گردانی به شیوه‌های خاص خود در میان مسلمانان دیگر کشورها هم رایج است . مثلاً در کشور عراق ، شهر نجف این مراسم هر ساله در ۲۱ رمضان ، روز سالگرد شهادت حضرت علی (ع) برگزار می‌شود.مسلمانان اندونزی به ویژه آنهایی که در جزیره سوماترا ساکن هستند ،در روز دهم ماه محرم یک تابوت تمثیلی از امام حسین (ع) می‌سازند و آن را در سراسر شهرمی‌گردانند . آنها براساس سنتهای قدیمی‌مربوط به عزاداری ، مراسم عزاداری امام حسین (ع) رابا شور و شوق برگزار می‌کنند.
حتی وسعت حضور و اجرای این آیین، مرزهای ایران را درنوردیده و به وسعت جهان و فرهنگ مسلمانان شیعه برگزار می‌شود . به عنوان نمونه در کشورهایی همچون جزایر کارائیب، پاکستان و در هندوستان به شکل “تعزیره” نموده‌اند.
«تعزیره »تا حدودی شبیه نخل کشور ماست که آن را به زیباترین شکل تزئین می‌کنند و در شهرها می‌گردانند و مردم به دنبال آن به عزاداری می‌پردازند. در کشور خودمان اصلی ترین مراکز برگزاری این رسم باشکوه و پررمز و راز به طور عمده در شهرها و آبادیهای اطراف کویر مرکز ایران به چشم می‌خورد یعنی از جنوب خراسان گرفته تا سمنان، دامغان، خمین، نواحی قم، کاشان، ابیانه، خور و بیابانک، زواره، اردستان، نایین و … و دربین این مناطق، بیشترین، گسترده ترین و شاخص ترین نخلها در استان یزد، متمرکز هستند به گونه ای که می‌توان گفت، هیچ آبادی نیست که یک یا چند نخل امام حسین (ع) در آن یافت نشود.
مراسم نخل برداری از ویژگی‌های منحصر به فرد مراسم محرم و عزاداری در یزد محسوب می‌شود که با همکاری و همیاری گوناگون اهالی در تمام مراحل مراسم، از کمک مالی و تهیه چوب و دیگر وسایل آن گرفته تا کمک در تزئین و علم کردن آن و حمل آن در روز عاشورا و … برگزار می‌شود و جالب اینکه در برخی موارد، زرتشتیان یزد نیز در ساختن نخلها، همیاری و همکاری دارند زیرا آنها نسبت به حضرت سیدالشهدا (ع) احترام و ارادت خاصی قائل هستند. در گذشته مراسم آذین بندی و آماده کردن نخلها برای ایام عزاداری ماه محرم با یک فراخوان، بسیج همگانی اهل محل و یا آبادی صورت می‌گرفت. رسم سنتی بر این شکل بود که وقتی می‌خواستند نخلها را برای انجام مراسم محرم و عاشورای حسینی آماده کنند، چند روز پیش از فرارسیدن محرم، آیین‌هایی برای گردآوری کمکهای گوناگون از مردم انجام می‌شد و مردم نیز از یک تکه ریسمان گرفته تا پارچه‌های الوان، چراغ‌ها، آیینه‌ها، خنجرها، دشنه‌ها، پیاله زنگوله‌ها، سپرها و دیگر زیورآلات را برای آذین بندی هرچه باشکوه تر نخل به میدانهای محل تحویل می‌دادند . حتی در برخی موارد درختانی به این منظور وقف می‌شدند تا در زمان کهنسالی درخت از چوب آن برای مر مت نخل استفاده شود!
محسن خرمشاهی ، یکی از کارشناسان فرهنگی و پژوهشگر ادبیات شفاهی و فرهنگ عامه دراین زمینه معتقد است : نخل یک سازه چوبی است که قسمت جلو و عقب آن از قطعات کوچک چوب به شکل نخلی بزرگ و شبکه شبکه ساخته شده و وسط آن با چوب اسکلت بندی شده است و برای پایه‌های آن، چهار قطعه چوب به صورت عمودی در چهار طرف و برای بلند کردن آن چند قطعه چوب به صورت افقی تعبیه شده است به طوری که برای بستن آن، تعدادی از خدام حسینیه از صبح هشتم محرم دست به کار می‌شوند و آنها بر روی پارچه مشکی و در جلو و عقب آن، خنجر، آیینه‌های بزرگ و نیز یک سازه چوبی به شکل سرو در جلو و عقب نصب می‌کنند و این کار تا ظهر روز نهم محرم (تاسوعا) ادامه می‌یابد.وی می‌افزاید: مردم و عزاداران هر کدام از عناصر به کار برده شده در نخل را نمادی از یک حادثه و متعلق به شخص خاصی در حادثه کربلا می‌دانند.
ایشان معتقد است : چوب نخل به عنوان جنازه سیدالشهدا (ع)، سیاهپوش کردن به عنوان پارچه سیاه روی جنازه، شمشیر و نیزه‌ها به علامت تیر و نیزه‌های وارد شده بر بدن امام حسین (ع)، سرو نخل به عنوان قد و قامت علی اکبر (ع)، آیینه به عنوان نور وجود مبارک امام حسین (ع)، علمهایی که بر نخل بسته می‌شود به عنوان علمدار امام حسین (ع)، پارچه‌های زینتی که بر نخل می‌بندند به عنوان حجله حضرت قاسم (ع)، زنگهایی که در قدیم
بر آن می‌بستند به عنوان زنگ کاروان امام حسین (ع)، عزادارانی که نخل را
بر می‌دارند به عنوان تشییع کنندگان برای مردم شناخته شده است.هر چند
امروز نخل‌هایی با این وسعت تزئین کمتر دیده می‌شود و تنها به سیاه پوش کردن وتزئینات ساده بسنده می‌شود اما بازهم نخل بندی و نخل گردانی، آیینی باشکوه است که با عظمت خاصی برگزار می‌شود و از جمله آیین‌هایی است که کمتر به فراموشی سپرده شده و ازهمه مهمتر اینکه کمتر دچار تحریف شده است.نخلها پس از آذین بندی بسیار سنگین تر از آنچه هستند می‌شوند و وزن برخی نخلها نظیرنخل میدان امیرچخماق یزد که از جمله نخل‌های بزرگ استان یزد به شمار می‌رود یا نخل تفت به چندین تن می‌رسد و برای نخل گردانی نیاز به حضور و همکاری شاید صد مرد قوی هیکل است. بزرگترین نخل استان یزد هم اکنون در شهرستان تفت قرار دارد و هر سال در روز عاشوراجمعیتی میلیونی دراین مراسم شرکت می‌کنند و صدها نفر از مردم این نماد عظیم را بر دوش می‌کشند و گرد میدان آن را به حرکت در می‌آورند.علاوه بر ارداتمندان استان یزد به مراسم عزاداری امام حسین (ع) بسیاری از توریستهای کشورهای خارجی و حتی مردم سایر نقاط کشورمان برنامه سفر خود را به نحوی تنظیم می‌کنند که در روز عاشورا در استان یزد باشند زیرا مراسم نخل گردانی را یکی از پرشور ترین مراسم عزاداری امام حسین (ع) می‌دانند.البته این مراسم در شهرستانهایی نظیر تفت، طبس ، مهریز و یزد بسیار ویژه و با شکوه خاصی نسبت به سایر شهرستان‌ها برگزار می‌شود و جمعیت بسیاری حتی از مرکز استان برای تماشای این مراسم به تفت و مهریز می‌روند.این فرهنگ و باور مردم استان یزد و همچنین مراسم ویژه عزاداری به عنوان یکی از فرهنگ‌های ملی در فهرست آثار معنوی سازمان میراث فرهنگی به ثبت رسیده است .نخل برداری در اکثر نقاط استان یزد بعد از نماز ظهر عاشورا و در واقع در عصر عاشورا انجام می‌شود زیرا نخل برداری به نوعی مراسم نمادین تشییع پیکر مبارک امام حسین (ع) است و بعد از زمان شهادت ایشان صورت می‌گیرد.از آنجا که در واقعه کربلا پیکرامام حسین (ع) تشییع نشد و دشمنان اسلام و قرآن، سر مبارک این امام بزرگوار را با بی حرمتی در شهرهای مختلف گرداندند، امروز مردم استان یزد به جبران آن روزها مراسم نمادین تشییع پیکر امام حسین (ع) را برگزار می‌کنند و این مراسم باشکوه و اهمیت خاصی برگزار می‌شود و از دیرباز برای مردم این استان از اهمیت خاصی برخوردار بوده است. نخل، چوب بستی بزرگ شبیه برگ است که قبل از آغاز ایام محرم توسط بزرگان هرمنطقه آذین بندی و سیاه پوش می‌شود و در روز عاشورا در میان سیل جمعیت
به حرکت در می‌آید و پس از گردش در گرداگرد میدان نخل، دوباره آرام آرام به محل خود باز می‌گردد.این مراسم امروز در شهرهای تفت، مهریز، یزد و سایر شهرستان‌های استان یزد برگزار می‌شود و برای برگزاری این مراسم
به طور معمول هزاران نفر از نقاط مختلف استان حتی خارج از استان حضور دارند .قربانی گوسفند، دود کردن اسفند، سینه زنی، نوحه خوانی، زنجیز زنی و … از آیین‌های جنبی این مراسم بزرگ و سنتی است .بزرگترین نخل کشور هم اکنون در شهرستان مهریز قرار دارد و پس از آن مهم ترین مراسم نخل برداری در شهرهای تفت، یزد و … انجام می‌شود.نخل‌ها در طول مدت سال در مقابل حسینیه‌ها یا میادین شهر نگهداری می‌شوند و در این مراسم نیز
پس از گردش و انجام آیین ویژه دوباره به محل خود باز می‌گردند و تا پایان ایام محرم و صفر به شکل سیاه پوش در این محل قرار دارند.