کتابی برای بیهقِ ما

مهدی مقصودی

تاریخ بیهق، تاریخی محلی است که خواندن آن برای جویندگان معرفت، خالی از لطف نیست. دلایل اهمیت مطالعه این کتاب، بی‌شمار است، اما به چند نکته بسنده می‌کنیم:

اول: تاریخ بیهق، مهم‌ترین سند مکتوب و مستند هویتی مردمان ناحیه بیهق است؛ در حالی که بسیاری از شهرها و حتی کشورها، در حال تاریخ‌سازی و ساختن هویت جعلی هستند، تاریخ بیهق، نشانی دقیقی از هویت واقعی مردمان این سرزمین است.

دوم: در تاریخ بیهق، نام بسیاری از اماکن این منطقه همچون نام روستاها، کاریزها، مساجدِ مهم آن زمان و … آمده است؛ برای مثال اگر قدمت روستای زادگاهتان، برایتان مهم است؛ بهترین منبعی که می‌تواند آدرسی دقیق به شما بدهد، تاریخ بیهق است.

روستاهای ذکر شده در تاریخ بیهق، روستاهایی است که ۹ قرن پیش وجود داشته است. به نظر می‌رسد، نام بعضی از روستاهای فعلی که در کتاب نیامده است؛ دلیلی است بر اینکه، این روستاها، بعداً شکل گرفته‌اند یا نامشان بعداً تغییر کرده است.

در تاریخ بیهق، ناحیه بیهق به ۱۲ رَبع تقسیم شده است که هرکدام شامل تعدادی روستا است؛ برای مثال:«ربع خسروجرد و از آن ربع بود دیه اباری به وی متصل و عثمان‌آباد و دیه سدیر و حفیر و کسکن و کرّاب و دسکره بیت‌النّار و فسنقر و برزه و نحاب و بلاش‌آباد و شاره و دربر و غیر آن»

سوم: در تاریخ بیهق نام بسیاری از اماکن مذهبی آمده است؛ مانند امامزادگان خسروجرد. با تاریخ بیهق می‌توان اصالت بسیاری از زیارتگاه‌های مذهبی را مورد مداقّه و سنجش قرار داد.

چهارم: در تاریخ بیهق بسیاری از ظرفیت‌های این منطقه، در قرن پنجم ذکر شده است که در حال حاضر، دانستن آن می‌تواند برای خواننده عجیب باشد و البته در بسیاری از مواقع، راهگشا!

شاید برایتان جالب باشد که در آن زمان، در روستای جلین، پسته کاشت می‌شده است؛ در حالی‌که همه می‌دانیم، پسته در چند دهه اخیر جزء محصولات ناحیه بیهق است و این نشان می‌دهد که برای قرن‌ها، کِشت این محصول مهم، در منطقه متوقف بوده است! از این مثال‌ها در تاریخ بیهق فراوان است که ذکر آن در این مجال مقدور نیست.

پنجم: مطالعه تاریخ بیهق، می‌تواند بسیاری از باورهای بی‌پایه و اساس را مورد تردید قرار دهد. به‌عنوان مثال زیاد شنیده‌ایم که سبزوار شهر دارالمؤمنین است؛ البته اگر دارالمؤمنین، به معنای مردمان مؤمن یا مسلمان در نظر گرفته شود، صحیح است؛ ولی کاربرد این اصطلاح، بیشتر ناظر به شیعه بودن مردمان این شهر است.

اما در تاریخ بیهق ذکر شده است که در سبزوار، هم‌زمان با فعال بودن مدارس مذهبی شیعیان، هرکدام از مذاهب اهل سنت، دارای مدارس اختصاصی بوده‌اند! در این شهر برای قرن‌ها، مذاهب مختلف کنار هم زندگی کرده‌اند و تنش و چالش آسیب‌زایی میان پیروان و عالمانش وجود نداشته است.

اگر احوال بیهق و مردمانش در طول تاریخ برایتان اهمیت دارد؛ خواندن این کتاب ارزشمند را از دست ندهید. تصحیح بسیار جامع و جذابی که سلمان ساکت (دکتری زبان و ادبیات فارسی و عضو هیئت علمی دانشگاه فردوسی مشهد) به تازگی از این کتابِ ارزشمند منتشر کرده است، می‌تواند تجربه لذت‌بخشی از مطالعه این کتاب را برای تمام ما فراهم کند.

بیشتر از صد صفحه مقدمه و توضیح به زبانی روان و نیز توضیحات حواشی متن، خواندن این کتاب قدیمی را حتی برای غیرمتخصص‌ها نیز آسان کرده است. نثر سلمان ساکت در مقدمه، به قدری شیوا، روان و به دور از تکلّف است که خواننده علاقه‌مند، بعید است کتاب را برای حتی مکثی کوتاه، زمین بگذارد!

در پایان این کتاب نیز فهرست‌های متنوعی از اعلام، اسامی، اماکن، انساب و… وجود دارد که شما می‌توانید به راحتی به کمک آن‌ها، نام روستا یا اجداد خود یا هر واژه دیگری را جست‌وجو کنید و بیابید.

از این تصحیح ارزشمند، تعداد محدودی نسخه چاپی توسط انتشارات معتبر میراث مکتوب به چاپ رسیده است و به نظر می‌رسد برای اهالی بیهق، داشتن و هدیه دادن این کتاب حتی از دیوان شاعران بزرگی چون حافظ و مولانا نیز، معنادارتر باشد.

(منتشر شده در شماره ۱۷۷ ماهنامه ستاره شرق)